din düşünce yorum yalnız yılan doğar zehirli yılanlardan 32 gündem 6 islam medeniyetinin işaretlerini taşıyan mekânlar kültür sanat edebiyat çağları emziren beşik: rahle 64 2017 ekim gündem 6 islam medeniyetinin işaretlerini ta- şıyan mekânlar: camiler/mescitler prof. dr. bayram ali çetinkaya 10 islam medeniyet tasavvurunda söyleşi ayine 28 prof. dr. recep şentürk: 42 rızıkı veren hüda'dır, "cami islam toplumunun kalbidir." fazıl acar kula minnet eyleme dr. lamia levent abul din düşünce yorum en güzel isimler 32 yalnız yılan doğar zehirli yılanlardan prof. dr. adnan bülent baloğlu 44 her işi anlamlı, her emri hikmetli olan: hakîm fatma bayram şehir: medine prof. dr. sadettin ökten 36 darwinizm: bilimin âmentüsü prof. dr. ali köse dünya müslümanlari 46 kanayan yara arakan prof. dr. ahmet kavas 13 mabetten medeniyete doç. dr. özcan güngör 18 islam şehri'nin temel nitelikleri doç. dr. kemal özkurt 22 şehir kurucu olarak cami lütfi bergen 26 fatih camii ve hafız paşa dursun gürlek vahyin aydinliğinda 38 taklidi imandan tahkiki imana: gelin rabbimizi doğru tanıyalım prof. dr. muammer erbaş hademe-i hayrat 50 başka serkanlar ölmesin diye meryem dalğiç hadislerin işiğinda iz birakanlar 40 en sevimli mekân: cami prof. dr. zekeriya güler 52 kâmil miras hoca efendi prof. dr. nesimi yazici

prof. dr. ali erbaş diyanet işleri başkanı göreve başlama mesaji y üce dinimiz islam’a, aziz milletimize ve in- sanlığa hizmet etme şerefini bizlere bahşe- den cenab-ı hakk’a sonsuz hamdüsenalar olsun. hz. âdem’den rasul-i ekrem muham- med mustafa’ya (s.a.s.) kadar, hidayet yoluna rehberlik eden bütün kutlu elçilere salat ve selam olsun. 17 eylül 2017 tarihi itibarıyla şerefli ve ağır bir emanet olan diyanet işleri başkanlığı vazifesi uhdeme tevdi edilmiştir. bu mukaddes vazifeye şahsımı tensip buyu- ran başta sayın cumhurbaşkanımız olmak üzere devlet büyüklerimize teşekkürlerimi arz ediyorum. bu vesiley- le, ilk diyanet işleri başkanımız rıfat börekçi'den günü- müze kadar bu aziz, bir o kadar da manevi mesuliyeti ağır görevi deruhte etmiş başkanlarımızdan rahmet-i rahman'a kavuşmuş olanları hayırla yâd ediyor, berha- yat olanlara sağlıklı, huzurlu bir ömür diliyor, hizmetle- ri için şükranlarımı sunuyorum. diyanet işleri başkanlığı; anayasanın kendisine yükle- diği, “toplumu din konusunda aydınlatma” görevini, her türlü siyasi, etnik, mezhep ve meşrep odaklı, düşünce ve görüşün üstünde bir yaklaşımla, islam’ın ana kaynakla- rı kur’an-ı kerim ve hz. peygamber’in sahih sünnetine dayanan dinî bilginin rehberliğinde, tarihî müktesebatı, tecrübi birikimi, kuşatıcı hizmet anlayışı ve hikmetli üs- lubuyla, milletçe kenetlenme ve bütünleşme ilkesi doğ- rultusunda bugüne kadar olduğu gibi bundan sonra da sürdürmeye devam edecektir. içinden geçmekte olduğumuz tarihin bu sancılı süreç- lerinde, islamofobinin, şiddetin, terörün, din istisma- rının, ırkçılık ve ayrımcılığın, nefret ve zulmün kıtalar dolaştığı bir dönemde, başkanlığımızın sorumluluğu her zamankinden daha fazladır. gerek ülke sathında ge- rekse gönül coğrafyamızda ve islam dünyasında yürüt- mekte olduğumuz hizmetler fevkalade önem taşımak- tadır. bu bilinçle çalışmalarına yön veren başkanlığımız, birlik ve beraberliğimizi pekiştirici bir yaklaşımı, yapıcı, kolaylaştırıcı ve hikmetli bir dili, açık, net, sahih ve sarih bir üslubu, sevgi, şefkat, paylaşım ve anlayış esaslı bir hizmet tarzını sürdürmekte kararlıdır. milletimiz, yüzyıllar boyunca dinimizin farklı yorum sahiplerine saygı duymuş, diğer din mensuplarıyla da anlayış ve güvene dayalı bir toplum oluşturarak zengin- liğimizi ortaya koyan bütün etnik unsurlarıyla anado- lu’muzda birlikte ve kardeşçe yaşayabilme tecrübesini her zaman tahkim etmiştir. diyanet işleri başkanlığı, halkımızın dinî ve manevi hayatına rehberlik etmeye; tüm dünya müslümanları-

g ü n d e m islam medeniyetinin işaretlerini taşiyan mekânlar camiler/mescitler prof. dr. bayram ali çetinkaya | istanbul üniversitesi ilahiyat fakültesi 6 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m layıktır. orada temizlenmeyi seven adamlar vardır. allah da tertemiz onları sever.” (tevbe, 9/108.) küfür/şirk, çıkar ve menfaat için camileri alet eden zavallılar mescit ve camileri ve oralarda al- lah’ın adının anılmasını yasaklayan zalim ve müstekbirler, iki cihanda büyük rezillik ve azaba muhatap olacaklardır. (bakara, 2/114.) islam’a zarar vermek ve küfür/şirk için, mescit ve camileri merkez yapma- ya kalkanlar, dünyada ve ahirette büyük bela ve musibetlere uğrarlar. müminlerin arasına nifak ve ayrılık sokmak, küfre ve zalimlere hizmet etmek için cami ve mescitlerde muzır faaliyetler yapanlar, küfür diyarının temsilcileridir. sapkın ve sapık süfli arzu ve ih- tiraslarını gerçekleştirmek için, müslümanların mabetlerinde akıl, izan ve cinsiyet karmaşası yaşayan zavallı güruhlar, islam’ın sembol (remiz), işaret ve ibadet rükünleri- ni kullanamazlar. islam’ın kutsal ve şiarı olan kavram, eylem ve ilkele- rini, dünyevi çıkar ve menfaatleri için alet edemezler. “bir de zararlı faaliyetlerde bulun- mak, küfre yardım etmek, mümin- ler arasına ayrılık sokmak için ve öteden beri allah ve rasulüne karşı savaşanlara üs olsun diye bir mes- cit yapanlar vardır. bunlar, ‘bizim iyilikten başka hiçbir kastımız yok’ diye de mutlaka yemin ederler. ama allah şâhitlik eder ki bunlar mutla- ka yalancıdırlar.” (tevbe, 9/107.) “bir adam mescide yitiğini ilan etti ve: “kim kızıl deveyi gördü?” dedi. bunu işiten aleyhisselatü vesse- lam: ‘bulamaz ol! mescitler neye yarayacaksa onun için inşa edil- miştir (gayesinden başka maksatla kullanılamaz)’ buyurdular.’ (müslim, mesacid, 80.) mabetler kimin? mescit ve camiler, islam’ın ruh ay- naları olan aziz mekânlardır. bu mekânlara, temiz bir beden, pak ve güzel elbiselerle/ziynetlerle gir- mek, kur’an’ın emridir. (araf, 7/31.) günde beş vakit, haftada bir cuma ve iki (ramazan, kurban) bayramda cami ve mescitler, ibrahim peygamber’in (a.s.) duasının tecelli ettiği gönül eserleri- dir. kendimiz ve nes- limizin kulluk bilinç ve ruhunu yaşadıkları huzur mahfilleridir. orada iyi, hayır ve takva, en güzel hâl- lerle bizi terbiye eder, insani kimliğimizi, islami ruh/tefekkürle buluşturur. inanlar, bu nezih mabetlerde bulu- şurlar, kulluk görevlerini yerine ge- tirirler, dert ve sorunlarını paylaşır/ halleşir, sevinçlerini beraber yürek- leriyle yaşarlar… cuma günleri ki, müslüman hafta- lık bayram günleridir. o gün, na- maz vakitleri, cami dışında dünyevi ve ticari bütün bağlar kopar, uhrevi hayatın (güzel ve hayırlı) akıbeti/ bekası için, cami içinde sorunlar ve meseleler seslendirilir… camide, namazla huşunun zirvesine ulaşı- lır… akabinde allah için, din için, iman için, devlet için, kutsal ilke- ler için, güçlü ve kuvvetli/kudretli müslümanlar olmak üzere yeryü- zünün tüm şehir ve yerleşim yerle- rine dağılırlar. böylece bilgi, tekno- loji ve ticarette “en güçlü ve en ileri” seviyeye ulaşmak amacı/hedefi, allah’ın rızası ve insanlığın faydası çerçevesinde gerçekleştirilir. “ey iman edenler! cuma günü namaz için çağrı yapıldığı zaman, hemen allah'ın zikrine koşun ve alışverişi bırakın. eğer bilirseniz bu, sizin için daha hayırlıdır. namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve allah'ın lütfundan (nasibinizi) iste- yin. allah'ı çok zikredin; umulur ki kurtuluşa erersiniz/başarıya eresi- niz.” (cuma, 62/9.) hz. ibrahim’in duasının tecelli ettiği gönül mekânları cami ve mescitler, ibrahim pey- gamber’in (a.s.) duasının tecelli et- tiği gönül eserleridir. kendimiz ve neslimizin kulluk bilinç ve ruhunu yaşadıkları huzur mahfilleridir. orada iyi, hayır ve takva, en güzel hâllerle bizi terbiye eder, insani kimliğimizi, islami ruh/tefekkürle buluşturur. “rabbim! beni namaza devam eden bir kimse eyle. soyumdan da böyle kimseler yarat. rabbimiz! duamı kabul eyle.” (ibrahim, 14/40.) camiler, sadece ümmetin erkekle- rine ait mekânlar değildir. orada saadet asrında olduğu gibi, kadın ve erkekler ubudiyetin ruhani tüm zevk ve heyecanını son sınırlarına kadar yaşarlar. allah’ın rasulü, ka- dınların mescitlere gidişinin engel- lenmesini doğru bulmaz. nitekim o durumu şöyle ifade eder: 8 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m hz. peygamber medine’yi teşrif edince ilk eylem olarak mescid-i nebevi’yi inşa etmiştir. burası bundan böyle şehrin fiziksel yapısının ve şehirde yaşanan hayat tarzının merkezi hâline gelmiştir. medine’de kenar semtler şehir ile bütünleştirilerek mescid-i nebevi’ye herkesin kolay ve güvenilir bir biçimde erişmesi saplanmıştır. 1886 islam medeniyet tasavvurunda şehir: medine prof. dr. sadettin ökten i slam medeniyetinde kay- naklara bakıldığı zaman peygamberlerin şehirlere geldiği ve ilahî tebliği bura- larda yaptığı görülüyor. çünkü şe- hirler ilahî tebliğin anlaşılması ve eylemlerle hayata geçirilmesi için en elverişli ortamlardır. nitekim kur’an-ı kerim’de müslümanların şehirli bir toplum meydana getir- mesi hükmü bulunmakta şehirle- rin de islam medeniyet tasavvuru- nun ölçülerine göre güzel, emin ve güvenilir olması emredilmektedir. hz. peygamber şehirlerin mamur bir hâle getirilmesini beyan buyur- muş, zor dahi olsa insan için şehir hayatının daha hayırlı olduğunu tebliğ eylemiştir. kitabın ve sün- netin bu beyanları doğrultusunda şehirle ilgili ilk eylemi medine’de gerçekleştirdiğini görüyoruz. ken- dileri hicreti müteakip bu şehri teşrif ettiklerinde buraya güzel bir ad verilmesini tavsiye buyurmuş- lardır. ayrıca kur’an’da bu şehre verilen medine adı özel isim ola- rak da zikredilmiştir. hicretten önce medine halkı hiçbir zorlama olmadan islam’ı benimsemiş ve bu 10 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m medeniyeti yine hz. peygamber’in emriyle mezarlığı yeni hayatın reddedilmez realitesi olan ölümü, şehir mekânının içinde hatırlatıcı ve ibret alınması gereken bir unsur olarak görmüştür. islam şehrinde işlevi olan ve şehre nitelik katan ta- rihi eserlerin islam medeniyetinin temel umdelerine riayet eder bir şekilde korunması da gerekmek- tedir. bunlar hz. peygamber’in medine şehrinde bizzat gerçek- leştirdiği ve o dönemden sonra da islam toplumlarınca uygulanması gereken ana kurallardır. yukarıda sözü edilen medine örfü modeli beşeriyetin tarım tolumu evresinde islam medeniyet ta- savvuruna müntesip toplumlar tarafından şehirlerde başarıyla uygulanmış ve islam medeniyeti- nin ana umdelerine riayet edilerek yerel şartlara göre yorumlanmış neticede zengin bir şehir külliyatı ortaya çıkmıştır. bu sürecin sanayi devriminin islam medeniyetinin hakim olduğu coğrafyalara nüfuz ve etki etmesine kadar başarıyla ve canlı bir şekilde devam ettiğini biliyoruz. batı dünyasında ortaya çıkan sanayi devrimi ve onun ha- yat kaynağı olan kapitalist zihniyet medine’de hem fiziksel hem de yaşanan hayat tarzı itibarıyla mescit mer- kezli bir realite oluşmuştur. bu reel hayat mekân ve değerler olarak tüm toplumsal ve bireysel işlevlerde ve eylemlerde görünür ve algılanır hâle gelmiştir. böylece islam medeniyet tasavvuruna göre inanılan değerler sistemi yaşanan hayata yansımış eylemlerde görünür ve deneyimlerde gerçekleşir hale gelmiştir. islam coğrafyalarına girip buradaki hayatı kendi sınır tanımaz egoiz- miyle zorladığı zaman medine ör- füne dayalı islam şehirlerinin önce fiziksel düzlemde sonra hayat tarzı itibarıyla yaralandığını ve bütünlü- ğünün bozulduğunu da görmek- teyiz. islam medeniyet tasavvuru kendi ana umdelerinden ciddi manada zarar görmeden günümü- ze kadar gelmekle birlikte sanayi devriminin ve kapitalist yaklaşımı- nı dayattığı ve zorladığı biçimlere karşı kendi özüne dayanan yeni bir biçimler bütünü oluşturama- mıştır. xx. yy’ın son çeyreğinde ise beşeriyet bilgi çağı denilen yeni bir dönemle karşılaşıyor. bu çağda ge- çerli olan üst değer sanayi devrimi- nin üretim gücü yerine bilgi yani zihinsel üretim ve yeniliktir. sana- yi devrimi ve kapitalizm insanlara mekânsal zorlama ve hayat tarzı itibarıyla kısıtlama ve dayatmalar getirirken bilgi çağı toplumdan sadece bilgi ve yenilik üretmesini bekliyor. diğer bir deyişle bilgi ça- ğının insanı küçük bir elektronik cihaz ile dünyaya bağlanmakta zi- hinsel ve duygusal üretimini yine bu cihaz üzerinden tüm insanlığa sunmaktadır. burada mekânsal ve hayat tarzı itibarıyla herhangi bir icbar söz konusu değildir. xxi. yy’ın başında islam mede- niyet tasavvuruna müntesip top- lumlar kendi düşünsel ve duygusal büyük ve kutsal miraslarından yola çıkarak bilgi toplumunun imkan verdiği özgürlüklerden istifade ile yeni bir medine örfü modeli mey- dana getirebilirler kanaatindeyiz. bütün dünya, müslüman olsun olmasın islam toplumlarından bu yaşanabilir, insan dostu ve mümin şehirlerin inşasını ve burada ser- gilenecek merhametli ve hikmetli hayatın tecellisini bekliyor. 12 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m etme yeteneği olan değerler man- zumesi sahibi kişiler için kullanılır. b) gelişmiş toplumları gelişmeyen- lerden ayırt etmek için kullanılır. daha çok batılı toplumları kast ederek kullanılan bu anlam insan- lığın ulaştığı maddi birikim ve ge- lişmişliği ifade sadedinde kullanılır. c) ortak özellikler gösteren sosyal gruplar veya bunların bütünü için kullanımı söz konusudur. (görgün, 2003: 298.) günümüzde yapılan kazılarda bir medeniyete ilişkin bulguların ba- şında mabetler gelmektedir. örne- ğin urfa’daki göbeklitepe kazıların- da insanlığın ilk mabetlerinden biri tespit edilmiştir. demek ki insan imar etmeye ve medenileşmeye başladığı ilk anda aklına bir mabet inşa etmek gelmektedir. o mabet eliyle biz medeniyet sahiplerinin duygu, düşünce ve hareket sistem- leri hakkında yorumlar yapabiliyo- ruz. (ülken, 1953: 13.) bu çalışmada mabedin medeniyetle girdiği etki- leşimi genelden özele doğru ele al- mak amacındayız. bu amacı gerçek- leştirirken modern bireyin mabetle ilişkisi/ilişkisizliği ve medeniyet id- diası hep aklımızda duracak şekilde sorunsallaştırılacaktır. insanın imar sorumluluğu ve mabetler “sizi topraktan yaratan ve yeryüzü- ne yerleştirerek burayı kalkındır- makla görevlendiren o'dur.” (hud, 11/61.) bu ayet yeryüzünü mümin- ler için secde edilen yer kılan rab- bimizin aynı zamanda orayı imar etme görevini de insana verdiği- nin işaretidir. bu ayetten hareket- le ibn-i haldun ünlü ‘umran’ (ibn haldun, 1989.) teorisini bir medeni- yet kuramı olarak geliştirmiştir. bu ayet bize en çok yaratılış gayemizi hatırlatarak, yeryüzünde bir me- deniyet kurma görevini de yükle- mektedir. bu da sadece mabet inşa etmekle değil aynı zamanda insanı medenileştirerek medeniyet kur- mayı salık vermektedir. mabetleri inşa etmenin yanında esas olanın onların eliyle insanı imar etmek olduğu anlaşılmalıdır. çünkü insa- nın vicdanını, ruhunu ve gönlünü imar edemediği takdirde mabette de olsa gerçek bir medeniyet inşa etme imkânı yoktur. sahte ve ya- nıltıcı hakikatlere ram olmuş bir medeniyet insanının sorumluluğu- nu kaldırmayacağı ve bu sorumlu- luğun mabedi imar edenler olarak müminlerin üzerinde olduğunu ha- tırlatmaktadır. bu yüzden mabetle medeniyetin, laboratuvarla secca- denin, akılla vahyin, bilimle irfanın, deneyle keşfin, rüya ile gözlemin mezc olmasından gerçek medeni- yet inşa edilebilir kıvama gelecektir. herkes bir anlamda bireysel me- deniyetini inşa ederken kalbine müracaat etmek durumundadır. vücutta kalp ile toplumsal yaşam- da mabetlerin benzer roller gör- düklerini söyleyebiliriz. günde beş vakit ezanla kalbin bütün vücudun sağlıklı yürümesi için yürüttüğü fa- aliyetlere benzer şekilde medine’yi medeniyete davet eden mabetlerde olduğu gibi. islam medeniyeti ve mabetler her dinin mutlaka bir mabet anla- yışı vardır. bu anlayış o dinin tan- rıya, peygambere ve varlığa ilişkin ontolojik tutumlarını yansıtır bir felsefeye dayanır. islam dininin di- ğer dinlerden mabet yönüyle ayrıl- dığı çok önemli noktalar olmakla birlikte bunlardan en kritik olanı islam’da ibadetin sadece mabede bağlı olmadan uygun olan çarşı, pa- zar, ev veya yeryüzünde temiz olan herhangi bir yerde yapılabilir olma- sıdır. (buhari, śalât, 56, teyemmüm, 1; müslim, mesacid, 3, 4.) hz. peygamber mekke’de yaklaşık 13 yıllık bir süreçte insanları iman merkezli bireysel müslümanlık temelinde eğitirken, medine’de durum farklı olmuştur. medine’ye göç eden insanların en temel özel- liği yanlarında taşıdıkları dünyevi malzemeleri değildi, birçoğu zor şartlar altında en az yükle yola çık- mak zorunda kalmışlardı. ancak medine’ye götürülen, inşa edilen bireysel müslümanlık yanında sa- hip oldukları düzen anlayışları ve mesleki uzmanlıklarıydı. bu me- deni özelliklerini sisteme döküp ete kemiğe büründürmek için ilk yapmaları gereken şey ise mabet inşa etmekti. zira sistemsiz, istişa- resiz, paylaşımsız ve takviye edici ruh motivasyonu olmadan insana ait yetenekler tek başına yeterli olmayacaktı. onlar, medineli yer- li kardeşlerinin yardımıyla mabet merkezli ticari, hukuki, askerî ve siyasi bir sosyal tabaka oluşturarak medeniyet yürüyüşünün ilk sağlam hareketini başlatmışlardır. bu yüz- den medeniyete giden yolda ilk iş mabet inşa ederek toplamı görmek olmuştur. hz. muhammed (s.a.s.), muaz bin cebel (r.a)’i yemen’e gönderirken ona ilk tembihlerinden biri de orada önce bir mescit inşa etme- sidir. o da bu tavsiyeye uyarak ha- len ayakta olan taiz’de bir mescit inşa etmiştir. amr b. as tarafından fethedilen mısır’da hz. ömer’in emriyle eski şehir yerine yeni bir merkez olarak fustat’ı inşa ederek bir cami yapmıştır. emeviler döne- minin sembol eserleri hep camiler olmuş adeta camilerin verdiği ruhla 14 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m bir milletin zihinsel haritasını, inançlarını, hayat felsefesini ve var- lığa yüklediği manayı anlamak için onların inşa ettiği şehirlere bakmak gerekmektedir. çünkü medeni- yetler önce şehirlerde vücut bulur, ifade edildiği üzere medeniyet kav- ramı bile şehri çağrıştır anlama sa- hiptir. hatta günümüzde medeni- yet yerine zaman zaman kullanılan “uygarlık” kelimesi de şehirli türk- lere izafeten uygurlar’dan mülhem kabul edilmektedir. ruh güzelliği ve estetik algısı kemale ermeyen insanların inşa ettiği gecekondum- su mabetlerin son zamanlarda hızla yerlerini yeni mabetlere bıraktığını görmek de gelecek adına ümit ve- ricidir. aslında o muhteşem mabet medeniyetini kurmuş bir milletin ahfadı olarak, ülkemizin göç son- rası şehirleşen nüfusunun ilk önce kendi ihtiyaçları ve benlik algısı istikametinde inşa ettiği gecekon- du benzeri mabetlerin, gelişen ve eğitim düzeyi artarak islamileşen insanımızın medenileşmesi sonucu mabet algısı ve ihtiyacı da değişmiş- tir. bir süreç olarak medeniyetimizi yansıtacak türden ince estetiği ve duyguyu verecek mabetlerin geli- şerek yapılacağı beklentimiz arasın- dadır. bir anlamda mabetle ortaya konan mimari ruh anlayışı inançların dışa vurumudur. genellikle mabetler- deki estetik, sadelik ve insanı kav- rayan ruhla medeniyetimizdeki yükselişlerin paralel gittiğini de vur- gulamak gerekir. tanpınar’ın beş şehir eserindeki değindiği şehirle- rin tamamında camiler ana figür olması yanında, onun ifadesiyle bir “ruh medeniyeti”, bir “iç âlem me- deniyeti” olan osmanlı devleti’nde, medeniyetin göstergesi olarak şehir mimarisi başta olmak üzere her sa- hada tevhidin yansımaları ve ibade- tin bireye kazandırdığı dış ruhun yansımaları görülmektedir. çünkü insanın inancı, idrakinin kendisine yansıttığı hakikat üzerinden inşa edilir. oysa çağımızda adeta insani benliği dışa vuran, insana korku ve güvensizliği aynı anda telkin eden, insan kibrinin dışavurum olarak devasa gökdelenler kendilerini öne çıkararak medeniyet algılarının da bencil ve sadece kendi kapitalist anlayışın sonucu olarak kar amaçlı şekillendiğini gösterir niteliktedir. islam mabetlerinde kubbe sistemi bir yönüyle medeniyet algımızdaki inceliği de ortaya çıkarır. öyle ki kubbedeki ince ruh, islam mede- niyetinde yuvarlaklık, daraltmama, sınırlandırmama ve çerçeve içine almadan hakk’ın sanatının son- suzluğa açıldığına işaret eder. oysa batı orjinli medeniyet mimaride kare şekli daha çok ve belirgin bir şekilde kullanma eğilimindedir. bu durumda metafiziği zayıf veya kabul edilmeyen, sınırları cisma- ni varlıkla kaim ve tahayyülün de dört köşe içerisinde düşünüldüğü bir medeniyet algısını işaret eder. bizde bu bir yönüyle tevhidin bir yansıması olarak bütün varlığı bir bütün içinde görmenin medeniyet diliyle mimariye aktarılmasıdır. bu gerçekten hareketle islam mimari- sinde kubbe, şekil olarak sonsuzdan birliğe yükselişi sembolize eder. medine ve medeniyet medine şehir demektir, bu yönüyle “medeniyet” kavramı şehirle yakın- dan ilgilidir. ancak “şehir” kavramı aynı zamanda müslüman toplu- mun en temel belirleyici özellik- lerinden biridir. bu yönüyle islam şehri, sadece mimariyle ilgili bir medeniyet değil müslüman şahsi- yetinin içinde inşa edildiği bir top- lumsal yapıya işaret etmektedir. medeniyet iddiasına sahip olmak aynı zamanda mekânın imanımız- dan kökünü alan bir ruha ihtiyaç duymasıyla ilgilidir. son yıllarda müslümanlar yahya kemal’in ezan- sız semtler dediği mekânlar inşa et- meye başladılar. ezanlar okunuyor ancak medeniyeti kuracak neslin yahya kemal’in, “biz ki minareler ve ağaçlar arasında ezan seslerini işi- terek büyüdük” derken ki mekâna sinen ruha uzak kaldığı düşünül- mektedir. mabetlerin/minarelerin kaybolduğu ve adeta saklanacak yer aradığı medeni şehirlerin me- deniyet iddiası içi zor doldurulur bir iddiadır. mabedin şehre/mede- niyete/ruhlara damga vuramadığı mekânda yaşayan nesillerin ileride çoraklaşma ihtimali çok yüksektir. zira insan görerek, duyarak, konu- şarak ve hissederek karakterini inşa etmektedir. mabetlerin medeniyet serüveni bir yönüyle toprağın ima- na getirilmesi serüvenidir. oysa bü- yük metropollerde gökdelenler ara- sında saklanan mabetlerin durumu orada yaşayan insanın dini anlamda ruh halini yansıtır özelliktedir. eskiden mahallelerde küçük mes- citler inşa edilirken, merkezde bütün ihtişamıyla şehre yol veren, renk veren ve sembol değer katan camiler inşa edilirdi. o büyük ca- miler etrafında şekillenen hayat bi- reylerin her türlü ilişki ve sosyalleş- melerine imkân verirdi. topçu’nun “öyle şehirler var ki, içerisine her adımda bir mabet yapsanız, o yine mabetsizdir.” (topçu, 1997: 324.) sözü aslında bize, içinde yaşama- ya çalışan insanları yalnızlaştıran, kendi benliğinden uzaklaştıran, ya- bancılaştırıcı ruh atmosferi içinde mekânsızlaştıran, neşvesiz ve heye- cansız büyük şehirleri hatırlatmak- tadır. her şeye rağmen, insandaki idealsizlik, isteksizlik ve ruhsuzlu- ğu aşacak kalıp ve damarın bulu- nabileceği yer, metropol de olsa bir anlamda insanın medenileşeceği yer olan mabetlerdir. bu mabet- ler eliyle medenileşen insan ancak 16 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m mostar islam şehri’nin temel nitelikleri doç. dr. kemal özkurt | ondokuz mayıs üniversitesi fen edebiyat fakültesi b ir yerleşim merkezi olarak şehir, islam tari- hi bakımından kur’an-ı (ibrahim, 14/35; kerim sebe’, 34/15.) ve hadis-i şeriflerden, türk tarihi bakımından hunlar gibi çok erken devirlerden beri bil- diğimiz bir olgudur. (mustafa cezar, anadolu öncesi türklerde şehir ve mi- marlık, istanbul 1977, s. 8 vd.) şehirler bizim kültürümüzde, özellikle is- lam tarihi ile birlikte “medine” ile olan bağlantısı dolayısıyla, medeni- yetle yakından alakalı görülmüştür. bu anlamda islam ve türk kültürü bakımından göçebelik ve şehirli- liğin eş zamanlı olarak yaşandığı, önceleri göçebe iken sonradan yerleşikliğe geçmedikleri hatır- lanmalıdır. zamanla göçebeliğin terk edilip yerleşik hayatın tüm toplumlarca tercih edilmesi de bir diğer vakıadır. cevabın verilmesinin zorluğunu kabul ile başlamak gerekmektedir. afrika, asya ve avrupa’da farklı dil, ırk ve kültürlere mensup çok sa- yıda topluluğun dini olan islam’a inanan müslümanların 1400 yıl boyunca kurdukları şehirlerin özelliklerini birkaç cümle ile ifade etmek kolay olmasa gerektir. bir islam şehrini, diğer inanç ve kültürlerin şehirlerinden ayıran te- mel özellikler nelerdir? bir şehri is- lami kılan şey nedir? bu soruya net, sınırları kesin çizgilerle çizilmiş bir şüphesiz islam şehirlerinin ta- rih boyunca ana özellikleri takip edildiğinde ortaya bir tipoloji çık- maktadır. bu alanda yapılan çalış- malarda öne çıkan unsurlar olarak 18 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m rıyla değil, işleyiş tarzı ve alışverişe konu olan malları ile diğerlerinden ayrılmaktadır. zira islam toplumu, günlük hayatını sürdürmek için, ailesinin maişetini temin için yap- tığı çalışmayı ibadet saymaktadır. bu satıcı esnaf için böyle olduğu gibi, alan müşteri için de böyledir. böylece cami ile birlikte alış-veriş merkezleri de bir yönüyle ibadet mekânları olmaktadır. islam şehirlerini diğer şehirlerden ayıran en belirgin özelliklerden birinin de mimarinin insanı ez- memesi olduğu söylenebilir. inşa edilen yapılar insani boyuttadır, insana tepeden bakmaz, adeta doğal çevreleri ve insanlarla orga- nik bir bütün oluştururlar. şehrin siluetine hâkim olan yapı camidir. caminin dışında yine haşmet ve azamet sahibi olan yapılara bakıl- dığında devlet yöneticileri veya varlıklı kimselere ait yapılar değil, geniş halk kitlesinin kullanımında olan yapılar olduğu görülmektedir. islam şehirlerinde, mimari tür olarak rastlanan yapıları ana baş- lıklar hâlinde sıralarsak: başta her bakımdan şehrin merkezini teşkil eden camiler, yönetim binaları, kervansaray, han, medrese, imaret, hamam, çeşme, köprü, türbe, zavi- ye… gibi yapılardır. bu yapılardan hiçbiri bir şahıs veya gruba ait ya- pılar değildir. ilk bakışta daha dar kitleye hitap eder gibi görünen tür- beler de aslında toplumların ortak değerleri olan şahsiyetlere aittir. yine varlıklı kimselerin kendi ad- larına yaptırdıkları konutlar, son sırada yer almaktadır. sultanların, hayırseverlerin yaptırdıkları ca- miler ve diğer hayır kurumlarının çoğu günümüze gelmişken, saray ve köşklerinin çok azı varlığını sür- dürmektedir. bu yönüyle şahıslara ait mimarinin arka planda olduğu bir şehir yapısı görülmektedir. islam şehirleri, içinde yaşayan veya kendine misafir olarak gelen insanların: din, akıl, onur, can ve mallarını korumaya yönelik ku- rum ve mimari yapıların bulun- 20 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m şehir kurucu olarak cami lütfi bergen 22 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi i i i m a c e y n a m y e ü s l

g ü n d e m bakardı. aynı şekilde islam’ın ilk dönemlerinde cami, kazai/adli iş- lerinin görüldüğü yerdi. rasulüllah halkın hukuki meselelerini orada çözerdi. bu uygulama, müstakil mahkeme binaları yapılıncaya ka- dar sürmüştür. hutbede de dinî ve siyasi meseleleri halka anlatır, izah ederdi. hz. peygamber (s.a.s.)’den sonra, gerek halifeler, gerekse şe- hirlerin valileri aynı uygulamayı sürdürmüşlerdi. özellikle idare- ciler cuma günleri camide hem müslümanlara namaz kıldırır, hem de iletilmesini istedikleri konuları halka duyuruyorlardı. müzakere edilecek meseleler olursa, halk- la görüşerek karara bağlarlardı.” (akın, ahmet, tarihi süreç içinde cami ve fonksiyonları üzerine bir deneme, hitit üniv. ilahiyat fakültesi dergisi, c. 15, sayı: 29, 195-196.) bu alıntıda da görüleceği üzere hz. peygamber (s.a.s.), ‘şehir kurucu’ olarak geldiği yesrib’de mescide mahkeme ve idari merkez işlevi yüklemektedir. bir şehir kurgu- sunda halkın kendi aralarında veya yöneticilerle yaşadığı problemleri günde beş vakit ve prosedürsüz olarak adliyeye götürebilmesi anla- mına gelen bu uygulama, adaletin kısa zamanda tahakkuku netice- sini doğurmuştur. bilindiği üzere ilk peygamber olan hz. âdem (a.s.) de habil-kabil arasındaki ihtilafta ‘hâkem’ statüsünde yer almıştır. kur’an’da hz. davud (a.s.) ve hz. süleyman’ın (a.s.) da halklarının arasında ‘hâkim’ statüsünde bu- lunduğu beyan edilmiştir. (enbiya, 21/78.) muhammed hamidullah da medine’de yahudilerin kazai istiklallerini bir kenara bırakarak hz. peygamber’e (s.a.s.) yani islam mahkemesi’ne müracaat ettiklerine dair bazı örneklerden bahsetmek- tedir. bu gibi durumlarda “iki tara- fında da yahudi olduğu vakıalarda ve keza sadece maznunun yahudi olduğu durumlarda hz. peygam- ber (s.a.s.), yahudi hukukunu tatbik ediyordu.” (hamidullah, muhammed, islam peygamberi, c. ii, s. 181.) osmanlı döneminde inşa edilen külliyelerden bazılarında ‘mahke- me’ işlevi gören bölümlere rast- lanması aynı geleneğin türkler tarafından sürdürüldüğünü gös- termektedir. örneğin fatih sul- tan mehmet’in sadrazamlarından mahmut paşa adına inşa edilen cami etrafındaki türbe, çifte ha- mam, han, medrese, imaret, süb- yan mektebi, mahkeme ile bir ‘külliye’ oluşturmaktadır. külliye caminin sonraki yıllarda eklentisi olarak yapılmıştır ve 1474’te ta- mamlanmıştır. kemal beydilli’nin osmanlı’da imamlar adlı eserinde vurgulandığı üzere “imamlar ka- dıların yerine getirmesi gereken birçok işte onların doğal yardım- cılarıdır. mahallenin düzeni, asa- yiş ve inzibatının sağlanması (…) hükûmet emirlerinin duyurulması ve bunlara uygun davranılmasının temini imamlardan beklenmek- teydi” (beydilli, kemal, osmanlı’da imamlar ve bir imamın günlüğü, s. 18.) osmanlı imamlarının kadı yar- dımcısı statülerinin yanında ma- hallelinin ileri gelenleriyle birlikte fırınlarda ekmeklerin kontrolü, es- nafın yaptığı ihtikâr ve sahtelikle- rin önlenmesi gibi işler ve kurban derilerinin toplanması da bulun- maktadır. mahalle imamları vakıf ve hayır sahiplerinin iştirakleriyle kurulan avarız vakıflarının topladı- ğı meblağların mahalledeki hasta- lara-fakirlere, evlenecek muhtaçla- ra, cenazesi kalkacak müteveffanın yakınlarına dağıtılmasında da gö- rev almışlardır. (beydilli, age. s. 20.) ayrıca imamlar resmî soruştur- maların ve hazırlanan resmî bel- gelerin imza ve mühür sahipleri arasındadır. imamların yönetim ağırlıklı konumu tanzimat döne- mine kadar değişmeden kalmıştır. imamlar gassal, muallim, nikâh memuru, nüfus memuru, tapu memuru, vergi memuru ve asker- lik şubesi memuru olarak istihdam edildiler. buna göre vazifelerinin sadece din işleriyle kısıtlı olmadığı, genelde mahallenin yönetimiyle ilgili vazifelerinin daha ağırlıklı olduğu kemal beydilli tarafından ifade edilmiştir. (beydilli, age. s. 20- 21.) imamlar bu vazifelerini ihmal ettiklerinde, yolsuzlukta bulun- duklarında, suistimal ettiklerinde cezalandırılmışlardı. lofça kasaba- sına tabi pelsinç köyünde dört beş senedir imamlık yapan mehmet ile muhtarı hızır, askere gideceklerin kur’a ile tespitinde asker adaylarını gizlemek ve hayatta olanları ölmüş gibi göstermek gibi suçları işledik- lerine dair şikâyet üzerine yapılan tahkikatta 160 kadar nüfusu gizle- miş oldukları meydana çıkınca üç sene sürgün cezasıyla tecziye edil- mişlerdir. (beydilli, age. s. 46.) hz. peygamber’in ‘şehir=medine’ inşasının ikinci kurumu yesrib’de ‘pazar kurma’ şeklindeki ekonomik müdahalesidir. buna göre islam şehirlerinin pazar-cami olarak çift merkezli olduğu söylenebilecektir. ancak islam, müslümanların haf- talık toplantısını “ey iman eden- ler, cuma günü namaz için çağrı yapıldığı zaman, hemen allah’ı zikretmeye koşun ve alış-verişi bırakın. eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.” (cuma, 62/9.) beyanıyla yapmaktadır. dikkat edilirse ayette alışveriş ile namaz birlikte zikredilmiştir. bu ayete bi- naen müslümanların haftalık dinî 24 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g ü n d e m fatih camii ve hafiz paşa dursun gürlek b ir akşam kütüphanem- deki eski ciltleri karış- tırırken halil ethem tarafından yazılan ve 1933 yılında “kanaat kütüphane- si” yayınları arasında çıkan “ca- milerimiz” isimli kitap dikkatimi çekti. yıpranmış sayfaları, sararmış resimleri içimde hasret ve hüzün duygularının belirmesine vesile oldu. özellikle azapkapı camii’nin hazin manzarası gözlerime ayrı bir azap verdi. sokollu mehmet pa- şa’nın eseri olan bu tarihî mabedin içler acısı hâlini, göz yaşartıcı bir tablo şeklinde gösteriyordu. efendim, insanlar gibi mabetler de zaman zaman azap çekiyorlar; zulme uğruyorlar, nisyana terk ediliyorlar. maruz kaldıkları fe- laketlerden dolayı feryat ve figan ediyorlar. fakat itiraf etmek gere- kir ki, yeryüzünde allah’ın evleri kabul edilen camiler, en büyük acı- yı cemaatsiz kaldıkları zaman tadı- yorlar. istanbul camilerinin büyük bir bölümü, otuzlu kırklı yıllarda terk edilmişliğin ıstırabını olanca dramatik sahneleriyle yaşadılar. örümcek bağlayan kubbeleriyle, ezan okunmayan minareleriyle, müezzinlerle şereflenmeyen şere- 26 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

s ö y l e ş i fazıl acar prof. dr. recep şentürk: "cami islam toplumunun kalbidir." bu yıl diyanet işleri başkanlığı, camiler ve din görevlileri haftası etkinliklerini “cami, şehir ve medeniyet” teması çerçevesinde düzenliyor. islam toplumunda caminin veya kadim ifadesiyle mescidin yeri ve önemi hakkında neler söylersiniz? hz. peygamber (s.a.s.) medine’de bir islam toplumu inşa etmek is- tediğinde ilk yaptığı iş cami inşa etmek oldu. bütün faaliyetler cami üzerinden yürütüldü. ilk dö- nemde cami hem devlet başkan- lığı makamı, hem mahkeme hem okul hem toplanma alanı hem konferans salonu hem de ibadet mekânıydı. bu işlevler o dönemde ayrılmamıştı hepsi bir mekânda yapılıyordu. dolayısıyla islam me- deniyetinin ana kurumu camidir. diğer kurumların hepsi camiden doğmuştur. yani diğer kurumlar başta camilerin meydana getirdiği işlevlerin yavaş yavaş başka ku- rumlara devredilmesinden ibaret olarak görülebilir. cami islam toplumunun kalbidir. ecdadımız, camile- ri toplumun merkezine koymuştur. şehir planlaması yapılırken merkeze cami onun yanına medrese onun yanına tekke onun yanına hastane onun yanına çarşı pazar şeklinde organize edilmiş, merkezde her zaman cami olmuştur ve camiler her zaman en yüksek en dikkat çekici en görkemli binalar olarak inşa edilmişlerdir. ama bu mo- dernite ile beraber cami toplu- mun merkezi olmaktan çıkıyor çünkü artık orada bir medeniyet dönüşümü yaşanıyor. günümüz- de artık camilerin yerini avm’ler aldı, toplumun merkezi olma gö- revini artık avm’ler üstleniyor. yani hayatın çoğu orada geçiyor günümüzde. bu da kapitalizmin hayatın merkezi hâline gelmesi ile alakalı bir durum. medeniyetler sahip oldukları şehirlerde şekille- nir ve gelişirler. bu anlamda islam medeniyeti 28 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

s ö y l e ş i merkeze konulmuş olan o hâkim abidevi cami yapı- sı ile tescil edilmiş olur. istanbul’da bunun en güzel örneklerini görüyoruz. ecdadımız ayasofya’yı cami yapmışlar, oranın en büyük yapısı ve fethin bir sem- bolü; süleymaniye’yi sultanahmet’i inşa etmişler, dolayısıyla cami o mekânın islam’ın hâkim olduğu bir mekân olduğu anlamına geliyor. iki tane istanbul var, istanbul’da ecdadın kurduğu bölgeler ile sonra- dan oluşan bölgeler arasında bu farkı bariz bir şekilde müşahede edebiliyoruz. islam medeniyet tasavvurunda mabet ve şehir, birbiriyle yakın ilişkisi olan, ol- ması beklenen iki değer. klasik dönemlerde şehir kendini mabe- din çevresinde konumlandırırdı. böylelikle hayatın merkezinde yer alan mescit, merkezin hayatını da dizayn ederdi. modern şehir ise bu dikkatin uzağında parametrelerle oluşturuldu. mabet, şehri oluştu- ran unsurlardan bir unsura dönüş- tü. bu dönüşümden ve seküler hi- zalanmadan tedirgin olmalı mıyız? içinde yaşanılan mekân- ların insan üzerinde tesiri büyük. biz yurt dışın- dan türkiye’ye öğrenci getirip onlara türkiye’de program yapıyoruz. ben onlara siz türkiye’de veriyor. kendi dinlerini tatbik etme fırsatı veriyor, on- lara bir özgürlük tanıyor. peygamberimizden önce de bu imkân azınlıklara başka medeniyetler tarafından tanınıyordu ama peygamberimiz burada bir devrim yapıyor bu hakları yazılı hukuk hâline getiriyor. do- layısıyla peygamberimizden sonra devlet başkanları yönetimler değişse bile bu yazılı hukuk hâline geldiği için herkes bunu uygulamak mecburiyetinde oluyor. hz peygamber, islam’ı bir açık medeniyet olarak tesis ediyor ve bunun hukuki temellerini medine de kur- muş oluyor. ancak burada dikkat etmemiz gereken bir husus var; hz. peygamber onlara yasal hakları ve din özgürlüğü ve- riyor bir taraftan da onların dinini tenkit ediyor. hem kur’an-ı kerim’i eleştiriyor hem de peygamberimiz eleştiriyor. yahudilik ve hristiyanlı- ğın tahrif edilmiş olduğunu ve pey- gamberimiz ile beraber nesh edil- diğini peygamberimiz orada açıkça ifade ediyor. burada islam’ın diğer dinlere yaklaşımı ortaya çıkıyor. is- lam hak dindir ama tek din değildir. ve biz diğer dinlere baskı ile değil de tebliğ ile ulaşabiliriz. onlara özgür- lük tanımak onların dinlerini onay- ladığımız anlamına gelmez. müslümanlar mekke ve medi- ne’den sonra şam, kufe, kahire, bağdat, isfehan yüksek seviyede eğitim yapan medreseleri, kütüp- haneleri ve mimarileri ile bu yeni medeniyetin dal budak salmasını sağlamışlardır. daha sonraki yıl- larda doğuda buhara, horasan, semerkant, samarra; batıda kur- tuba, gırnata, tuleytula islam medeniyetinin en yetkin şehirleri olarak temayüz etmişlerdir. islam şehirleri dediğimizde hangi özellikleri ön plana çıkmaktadır? islam şehri islam’ın yaşandığı şehirdir. islam şehrini birtakım fiziki özellikleri ile diğer şehirlerden ayırt etmek gerekirse caminin merkezde olduğu şehir- dir. islam’ın yaşanması ile caminin merkezde olması birbiri ile irtibatlı olan şeylerdir. eğer kültürde, sos- yal hayatta, dinî hayatta islam merkezde ise cami de mutlaka merkezde olur. orada islam’ın yaşandığı, hiçbir şey öğrenmeseniz, sadece süleymaniye ca- mii’nde iki rekât namaz kılıp o ortamı görseniz bu bile size eğitim olarak yeter diyorum. çünkü orada islam’ın ihtişamını, medeniyetini, sanatını, mimarisini, gücünü gör- müş oluyorsunuz. tabii ki tedirgin olmalıyız. bu, şe- hirlerimizin kimliğini kaybettiği anlamına geliyor. “artık şehirlerimiz bir islam şehri hüviyeti taşımıyor” anlamına geliyor, bu aynı zamanda sosyal bir dönüşümünde maddi bir ifadesi olarak görülmelidir. demek ki toplumda böyle bir sosyal dönüş- me var, kültürde böyle bir dönüşme var. artık islam hâkim bir unsur de- ğil birçok unsur arasında bir unsur haline indirgenmiş demektir. bakın üç tane önemli islam şehri var: mekke, medine, ku- düs. bunların hepsi bir mabetle önem kazanmıştır. bu da islam medeniyetinin şehir anlayışında mabe- din ne kadar önemli bir yeri olduğunu gösteriyor. di- ğer islam şehirlerimde âdeta mekke, medine, kudüs modelini devam ettirmiş ihya etmişlerdir. ama ma- alesef bu modernleşme batılılaşma süreci içerisinde hayatın merkezi islam olmaktan çıkıyor. bu da cami- nin hayatın merkezinde olmasına mani oluyor. hatta bırakın merkezinde olmayı çok kenarında bir yerde olduğunu üzülerek müşahede ediyoruz. 30 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n d ü ş ü n c e y o r u m süper lüks malikânele- rinde huzur ve rahatlarını sürdürebilmek, servet- lerine servet katabilmek için yeryüzü kaynaklarını tüketmeye ve bunun için gerekirse ortalığı yangın yerine çevirmeye kararlı bir narsist ve nihilist grubuyla yüz yüze bütün yeryüzü insanlığı. 32 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n d ü ş ü n c e y o r u m dengelerini alt üst edenleri istatis- tikler ele veriyor. açık ve net olan bir şey var. kültürümüze, doku- muza, tabiatımıza, tarihimize, ge- leneğimize, dinimize, ruhumuza, özümüze yabancı, aykırı ve ters terör örgütlerini kuranlar bizler değiliz. bu örgütleri besleyen, do- natan, kendi aralarındaki stratejik güç dengeleri için bu örgütleri bir- birlerine kırdıran, müslümanların da başına bela eden, miadı dolanı din sömürüsünü ken- dilerine kalkan yapan, ‘sureti haktan görüne- rek’ kendi insanlarını, dindaşlarını öldüren, kendi topraklarını birer enkaz yığınına çeviren taşeron terör örgütlerini biz kurma- dık, sahipleri de bizler değiliz. bu din kisveli terör örgütlerini kimin kurduğunu anlamak için müneccim olma- ya gerek yok. feshedip yerine yenilerini tasarla- yan da bizler değiliz. giuseppe, müslüman ve hristiyan halkları arasında kesinlikle bir ça- tışma yok diyor. ona göre çatış- ma, dinî ırkçılığı körükleyen batılı köktenci güçlerle islami terörist gruplar arasında. böyle bir çatışma ile müslüman terörist gruplar ken- di toplumlarını teokratik rejim- lere sürüklemeyi, batılı köktenci gruplar ise terörü bahane ederek ve musibet kabilinden her türlü kötülüğün kaynağı ve sebebidirler. terörün öteki yüzü: stratejik güç dengeleri olay yeterince anlaşıldı sanırım, o halde burada duralım ve soralım. özellikle 9/11 sonrasında islam'ı ve müslümanları yeryüzündeki so- runların 'yegâne' kaynağı ve sebebi olarak gören ve ırkçı islamofobik görüşleri ısrarla yaymaya devam eden malum zümreler, insanlığın sorunlarının 'gerçek' kaynağını gizlemek için dikkat dağıtıyor ola- bilirler mi? yeryüzünde bizzat ken- dilerinin yaydıkları korkunç sömü- rü, adaletsizlik ve eşitsizliği örtbas etmek için kukla terör örgütlerini kurgulayarak topyekûn insanlığın başına bilerek bela ediyor olabilir- ler mi? bu soruların cevabı olabilecek, 'malumun ilamı' kabilinden bir bil- giyi paylaşalım. ingiltere’nin meşhur oxfam yardım kuruluşu, hazırladığı son raporun- da, dünyanın hâlihazırdaki en zen- gin 8 milyarderinin toplam servet- lerinin, dünya nüfusunun yarısının malvarlığından daha fazla olduğu- nu açıkladı. dünyadaki eşitsizliğin bugüne kadar hiç bu kadar bariz ve şok edici olmadığını özellikle vurgulayan oxfam başkanı şaşkın- lığını gizlemez: “tek başına bir golf arabasına rahatça sığabilecek bir grup adamın, insanlığın fakir olan yarısından daha zengin olması acayipliğin de ötesinde… zenginle fakir arasındaki uçurum, korkulan sınırın çok çok üstünde!...” tek başına bu vahim gerçek bile, maruz kaldığımız savaşları, terör olaylarını, kötülükleri açıklamaya yeter de artar sanırım. yerkürenin yabancı toprakları ve stratejik kay- nakları işgal etmeyi hedefliyor. ne- ticede birbirinden farkı olmayan, aynı mantığa hizmet eden bu iki taraf için de şiddet, hedefe kestir- meden varmanın en pratik yolu. her iki grubun ortak amacı, sa- muel huntington’un ‘medeniyet- ler çatışması’ kurgusunu gerçeğe dönüştürmek. ona göre, iki kutup arasındaki bu amansız kavga ve savaşlardan galip çıkan, ‘düşma- nını tümüyle yok etmiş olacak’ ve neticede, başından beri peşinden koştuğu ‘tek bir uygarlık, tek bir dil, tek bir din’ idealini uygulamaya koyacak… o halde, ‘öteki, ya boyun eğmelidir, ya da yok olmayı kabul etmelidir; var olmayı unutmalıdır!” giuseppe, tespitlerinde sonuna ka- dar haklı, ama doğruları onun gibi bağıra bağıra seslendirenler batı’da ne yazık ki çok nadir… din görünümlü terör kurguları şu bir gerçek ki, din, toplumsal hayatın akışkan, dinamik bir ger- çekliğidir. fransız sosyolog emile durkheim'ın ifadesiyle, toplumun üyelerini, ortak bir bilinçle, ortak bir amaç ve inanç sistemi etrafın- da buluşturan bir 'sosyal çimento' görevi görür. bu ifadeden, çimen- tonun dağılmasıyla toplumun da parçalanacağı sonucunu rahatlıkla çıkarabiliriz. şayet bir din, ayrış- tırma, ötekileştirme, dışlama, yok etme aracına dönüştürülürse, or- talık yangın yerine döner. tarih bunun canlı şahididir. avrupa’nın yıllar süren din ve mezhep savaşla- rı insanlık tarihinin en büyük tra- jedilerine yol açmıştır. dini kendi menfaatlerinin aracına dönüştü- renler, yaptıkları her türlü yıkım ve katliamı meşrulaştırmak için dinî metinleri kendilerine göre eğip bü- kerler. gerçekte bu örgütler, kötü emeller için yola çıkanların kur- 34 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n d ü ş ü n c e y o r u m darwinizm: bilimin âmentüsü prof. dr. ali köse | marmara üniversitesi ilahiyat fakültesi dekanı darwin teorisi, endüstri devrimiyle aynı dönemde ortaya çıkmıştı. doğmakta olan yeni dünyanın, değişmekte olan evren algısının insanlara benimsetilmesinde doğal bir rol oynayacaktı. batı dün- yasında yeni ideolojik hareketlerle, özellikle de din karşıtı düşüncelerle aynı dönemi paylaşıyordu. e vrim teorisi, xix. yüzyılın ikinci ya- rısından itibaren sadece bilim dün- yasının değil, dünya görüşlerinin şekillenmesinde de önemli roller üstlendi. biyolojiden sosyolojiye psikolojiden, antropolojiye birçok disiplini etkisi altına aldı. ortada fen bilimlerini ilgilendiren bir te- ori vardı. ama bir müddet sonra sosyal-darwinizm denilen bir şey- den bahsedilir oldu. çünkü teori, yalnızca doğanın işleyiş düzenini, onun tabi olduğu kanunları açıkla- makla kalmıyor, aynı zamanda yeni bir kozmoloji, yeni bir evren algısı sunuyordu. artık insanın orijini de, doğası da bilinebiliyordu. çünkü onun doğası, bitki ve hayvanlar âle- minin doğasıyla uyuşuyordu. darwin teorisi ile din doğal olarak ilk günden itibaren karşı karşıya geldiler. çünkü teoriyle birlikte dinlerin savunduğu yaratılış öğ- retisi artık birer efsane olarak gö- rülmeye başlandı. tanrı yaratıcı unvanını kaybetmişti. teorinin en sıcak çatışmayı yaşayacağı din ise hristiyanlık olacaktı. tanrı’nın hz. isa’nın bedeninde tecessüm ettiği inancı hristiyanlığın bir numaralı iman esasıydı. insanın orijini üze- rine din açısından kabullenilemez fikirler ortaya atan bu teorinin en şiddetli çatışmayı böylesi bir tan- rı tasavvuru olan din ile yaşaması kaçınılmazdı. dolayısıyla, darwin teorisi her dinden önce hristiyan- lık için büyük bir problemdi ve asla kabul edilemezdi. aslında dünya darwin’den önce de evrim düşüncesine aşinaydı. on- dan önce de evrimden söz edenler olmuştu. hatta bunlar arasında is- lam âlimleri bile vardı. evrim redde- dilmiyor, değişim kabul ediliyordu. ama değişimin aynı türle sınırlı kal- dığı düşünülüyordu. fakat darwin bambaşka bir yaklaşımla ortaya çık- mıştı. tür içindeki değişimler so- nuçta yeni bir tür oluşturabilirlerdi. yani doğada türlerin sabitliği diye bir şey yoktu. bir sürüngen kuşa dönüşebilirdi. türün özellikleri de doğal seleksiyon kanununa göre belirleniyordu. ancak güçlü olan ve çevreye uyum sağlayabilen ayakta kalabilirdi. darwin teorisi, endüstri devrimiy- le aynı dönemde ortaya çıkmıştı. doğmakta olan yeni dünyanın, değişmekte olan evren algısının insanlara benimsetilmesinde doğal bir rol oynayacaktı. dahası, batı dünyasında yeni ideolojik hareket- lerle, özellikle de din karşıtı dü- şüncelerle aynı dönemi paylaşıyor- du. bu nedenle de, nietzsche’den marx’a, kapitalizmden, militarizme, hatta demokrasiye kadar birçok dü- şünür ve dünya görüşü tarafından kullanıldı. teori, bu yeni dünyada herkese bir şeyler sunuyordu. teori, sosyal ve ekonomik hayat- ta “zayıfların güçlüler karşısında elenmesi gerektiği” düşüncesine meşruiyet kazandırıyordu. burjuva sınıfını doğuran endüstriyel zihin yapısına hizmet ediyordu. insan- lar arasında da, güçlüler ve ortama uyum sağlayanlar ayakta kalacak, zayıflar ve yeterli donanımdan yok- sun olanlar elenecekti. çünkü do- ğadaki mücadele ile insanlar arasın- daki mücadele benzerdi: “ekmek aslanın ağzındaydı.” yani darwin’in keşfettiğini söylediği tabiat kanu- nuyla zamanın politik amaçları aynı ruhu taşıyordu. bertrand russell’ın belirttiği gibi, “teori, serbest ekono- mi kurallarının bitki ve hayvan âle- mine taşınmasından ibaretti.” ters açıdan bakıldığında ise, darwin, tabiatı topluma değil, toplumu ta- biata yansıtmış, insan doğasına ve topluma endüstriyel ingiliz kültü- rünün fikirlerini aksettirmişti. otto rank’a göre darwin teorisi, tabiat aynasına bakan ve orada kendi tu- tumlarını gören ingiliz burjuvazisi- ni yansıtıyordu. dahası, darwin böyle bir teoriyle o devirde tüm dünyaya yayılmış olan ingiliz sömürgeciliğine meşruiyet kazandırmış, sömürgeciliğe biyo- 36 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

v a h y i n a y d i n l i ğ i n d a taklidi imandan tahkiki imana: gelin rabbimizi doğru taniyalim prof. dr. muammer erbaş | balıkesir üniversitesi ilahiyat fakültesi dekanı “onlar allah'ı hakkıyla tanıyıp bilemediler...” (zümer, 39/67.) öldükten sonra bize ilk sorulacak şey, “rabbin kim- dir?” sorusudur. çünkü islam’a göre kişi, dünya ha- yatında neye veya kime inanmışsa, ahiret âleminde bütün düşünce, eylem ve tutumu ona göre değer kazanacaktır. niyet ve gayesi dünya hayatı olanlar, bunun karşılığını bir şekilde sağlıklarında dünyevi menfaat olarak alırlar. öte âlemde verilecek karşılık ise, niyet ve gayesi allah rızası olan ameller içindir: “kim dünya nimetini isterse ona ondan veririz ve kim ahiret nimetini isterse ona ondan veririz. şükre- denlerin mükâfatını vereceğiz.” (âl-i imran, 3/145.) “rabbin kimdir?” sorusunun geçerli tam cevabı, kâl diliyle yani dilimizin ucuyla vereceğimiz sözlü “allah” ifadesi değildir. şayet öyle olsaydı, bütün müşrikler, hatta sıkıştığında allah’ı hatırlayan bütün inkârcılar, bu soruyu doğru cevaplardı. hâlbuki kur’an’da, al- lah teala, onların cevabını reddetmektedir: “dikkat edin, halis din allah'ındır; o'nu bırakıp da putlardan dostlar edinenler: ‘onlara, bizi allah'a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz.’ derler. doğrusu allah ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir. allah şüphesiz yalancı ve inkârcı kimseyi doğru yola eriştirmez.” (zümer, 39/3.) “rabbin kimdir?” sorusunun geçerli tam ce- vabı, hâl diliyle; yani aklımız, kalbimiz ve diğer cümle azalarımızla vereceğimiz fiili “allah teala” onayıdır. zira bütün gerçeklerin açığa çıkacağı o deh- şetli günde, muhtemelen dilimiz, dünya hayatındaki alışkanlığı üze- re hemen yalana başvurmaya çalışacak- tır. işte böyle bir durumda, diğer bütün uzuvlar dile gelerek onun aleyhine şahit- lik edecek ve sahibinin gerçekte neye ve kime kulluk ettiğini haykıracaktır: “o gün kur’an ayetleri bizlere amel-i salihi emretmektedir. buna göre allah rızası gözetilerek yapılan her iş, bir ibadet yani allah’a kulluk hükmündedir. dilleri, elleri ve ayakları kendi aleyhlerine olmak üze- re bütün yaptıklarına şahitlik edecektir.” (nur, 24/24.) inanç, fıtri bir ihtiyaçtır; dolayısıyla ister kabul etsin ister etmesin her insanın mutlaka bir veya birden fazla kutsalı; yani ilahı vardır. ve her insan, bilerek bilmeyerek neyi veya kimi kutsuyorsa bütün düşün- ce, eylem ve tutumunu ona göre belirler ve şekillen- dirir: “heva ve hevesini tanrı edinen, bilgisi olduğu hâlde allah'ın şaşırttığı, kulağını ve kalbini mühür- lediği, gözünü perdelediği kimseyi gördün mü? onu allah'tan başka kim doğru yola eriştirebilir? ey in- sanlar! anlamaz mısınız?” (casiye, 45/23.) bu noktada islam dini; “ilah olsun da, ne veya kim olursa olsun, fark etmez.” demez; bilakis kur’an’da pek çok yanlış tanrı anlayışı reddedilmiştir. çünkü kutsalı yanlış olan bir kimseden insanı insan yapan doğru düşünce, düzgün eylem ve güzel ahlak çık- maz: “onlar allah'ı gereği gibi tanımadılar. çünkü «allah hiçbir beşere bir şey indirmedi» dediler…” (en’am, 6/91.) peki, allah teala kimdir? acaba bizler, onu gerçek anlamda tanıyor ve kendisine gereği üzere kulluk edebiliyor muyuz? allah teala, bu evreni ve diğer bütün âlem- leri yöneten bir şahıs veya kral değildir. bizim sınırlı gözümüz o’nu doğrudan nasıl göremez, sınırlı kulağımız o’nu nasıl doğrudan duyamazsa, sınırlı aklımız da o’nu doğrudan kavrayamaz. bu nedenle allah teala, bizlere kendisini bizim anlayıp algılaya- bileceğimiz isim ve sıfatlarıyla anlatıp ta- nıtmıştır. o hâlde bizlere düşen görev rab- bimizi, bu yüce isim ve sıfatlarıyla tanıyıp 38 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

h a d i s l e r i n i ş i ğ i n d a en sevimli mekân: cami prof. dr. zekeriya güler | din işleri yüksek kurulu üyesi ebu hüreyre’den (r.a.) rivayet edildiğine göre rasulüllah (s.a.s.) şöyle buyurdu: "beldelerin allah’a en sevimli olan mekânları mescitlerdir/camilerdir." (müslim, mesacid, 288.) açıklama bu hadisin devamında şu cümle de yer alır: "belde- lerin allah’a en sevimsiz mekânları ise çarşılardır." tefsir ve hadis âlimi tîbî, hadiste geçen mescit ve çarşının özellikle belde ile birlikte zikredilmesinin, şu ayet-i kerimeye telmihte bulunduğunu ifade eder: "güzel beldenin bitkisi rabbinin izniyle güzel çıkar. kötü olandan ise faydasız bitkiden başka bir şey çıkmaz. işte biz, şükreden bir toplum için ayet- leri böyle açıklıyoruz." (a'raf 7/58.) hadis ve fıkıh âlimi nevevi, allah nezdinde en sevimli mekânın mescit/cami olmasının sebebini açıklarken, onun takva temelli ibadet evi ve rahme- tin indiği yer oluşuna dikkat çeker. ona göre takva, görev ve sorumluluğun farkında olmak, bireysel ve toplumsal hayatta hesap günü utandıracak her tür- lü tutum ve davranıştan kaçınmak demektir. neve- vi, en sevimsiz mekânın çarşı olmasını ise orada sıkça işlenen hile, aldatma, kandırma, faiz, yalan yemin, sözünde durmama, güven vermeme, kulluktan gaflet, hırs ve ta- mahkârlık gibi günahlara ve haram kazanç yollarına bağlar. bu yüzden rasul-i ekrem (s.a.s.), “ey tüccar topluluğu! alış veriş esna- sında boş laf ve yemin edilir. bu sebep- le onu zekât ve sadaka ile telafi ediniz!” (ebu davud, büyû, 1; tirmizi, büyû, 4; ibn mace, ticarat, 3.) uyarısıyla, çarşı ve pazarda tica- peygamber efendimiz (s.a.s.), mekke’den medine’ye hicret ettiğinde ilk işi, şehrin merkezine mescid-i nebevi’yi inşa etmek olmuştur. ret yapan insanın güven yenilemesi gerektiğini ha- tırlatırken; “doğru sözlü, dürüst ve güvenilir tacir, peygamberler, sıddıklar ve şehitlerle beraberdir.” (tirmizi, büyû, 4; ibn mace, ticarat, 1; darimi, büyû, 8.) müjdesiyle de onun nasıl bir kişilik sahibi olması gerektiğini öğretir. peygamber efendimiz (s.a.s.), mekke’den medi- ne’ye hicret ettiğinde ilk işi, şehrin merkezine mescid-i nebevi’yi inşa etmek olmuştur. kur’an-ı kerim’de: "ilk günden takva üzerine kurulan mes- cit." (tevbe, 9/108.) ifadesiyle mescid-i nebevi (mes- cid-i nebi) veya mescid-i kuba kastedilir. (ahmed b. hanbel, iii, 91; müslim, hac, 514.) mescid-i nebevi ve bitişiğindeki meskeninin (hücre-i saadet), rasul-i ekrem'in medine’deki bütün faaliyetlerinin merke- zinde yer aldığı, ilmî, içtimai ve idari fonksiyonları itibarıyla sonraki dönemlere örnek teşkil ettiği gö- rülür. mesela büyük selçuklu devletinin kurucusu tuğrul bey'in şu sözü meşhurdur: "kendime bir saray yapıp da yanında bir cami inşa etmezsem, allah’tan utanırım." onun, beş vakit namazı cemaatle kıldığı ta- rihçiler tarafından vurgulanır. meşhur sahabi abdullah ibn abbas diyor ki: "mescitler yeryü- zünde allah'ın evleridir. gökteki yıl- dızların yeryüzü ehlini aydınlattığı gibi, onlar da gök ehlini aydınlatırlar." (tabera- ni, el-mu'cemü'l-kebîr, x, 262.) bu demektir 40 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

a y i n e riziki veren hüda’dir kula minnet eyleme dr. lamia levent abul cenab-ı hakk’ın sana yeterince rızık vermesi ve azmana sebep olacak şeyi vermemesi, senin üzerindeki ilahî nimetin tamamındandır. ibn ataullah iskenderi ey salik, kâinatta gözle gördüğümüz ve göremedi- ğimiz nice varlıklar yaratmış, her birinin varlığını devam ettirmesi için de türlü rızıklarla nimetlen- dirmiş hak teala. en küçük bir böcekten, kuştan fillere, devasa balinalara kadar her canlının rızkı- nı vermeyi de taahhüt etmiştir: “yeryüzünde hiç- bir canlı yoktur ki, rızkı allah’a ait olmasın.” (hûd, 11/6.) yüce rabbimiz rızıkların paylaşımı hususun- da ise kader planında bir taksimat yapmıştır. her işi hikmetle eyleyen yüce allah, kimine az kimine çok verir ama hiçbir canlıyı rızıksız ve kendi başına bırakmaz: “nice hayvanlar var ki, rızkını (biriktirip de yanında) taşıyamıyor. çünkü onların da sizin de rızkınızı allah veriyor. o, her şeyi işitir ve bilir.” (an- kebut, 29/60.) rızık da ecel gibi insan daha dünyaya gelmeden rabbimiz tarafından belirlenmiştir. ecel nasıl ke- sin ise rızık da öyle kesindir ve herkesin rızkı tıpkı eceli gibi bellidir. hiçbir canlı dünyada kendisine taksim edilen rızkını tüketmeden ölmez. abdullah b. abbas (r.a.) şöyle der: “allah teala rızıkları yarat- tığı zaman, bu rızıkları yeryüzünün değişik yerle- rine dağıtması için rüzgârlara emir buyurdu; onlar da emri yerine getirdiler. insanlar- dan kiminin rızkı yüz bin değişik yere, kiminin rızkı on bin yere, kimininki bin yere, kimininki yüz yere, kimininki bundan daha az veya daha fazla yere dağıtılmıştır. kiminin rızkı da evinin kapısına bırakılmıştır; girip çıktıkça onu bulur. her kul kendisi için yazılmış olan rızkın peşinden koşar ve bu koşma kendisi için taksim edilen rızık bi- tinceye kadar devam eder. rızkı bitince ölüm meleği gelir ve ruhunu alır.” (ebu talib el- mek- ki, kutu’l-kulub, c. 4, s. 232.) sonsuz rahmet ve merhamet sahibi olan hak teala kendine inanana da inkâr edene de, itaat edene de isyan edene de, çalışana da çalışmayana da rızkını verir. her insan için çalıştığı vardır ama kimi helal yoldan kimi ise haram yoldan kazanır rızkını. ki- misi çalışıp çabalayıp alın teri ile kazandığını rızık olarak getirir evine, kimi ise yanlış yollara sapar ha- ram lokma geçirir evladüiyalinin kursağından. ey salik, sakın ola bu hakikatler apaçık ortada iken rızık için endişeye düşme ve allah’tan gayrının önünde eğilip alçalma. zira rabbimiz rızkımız için yeryüzüne dağılıp çalışmamızı emrediyor. (cuma, 62/10.) sen helal için çalış, o, emeğini zayi etmez, seni kimseye muhtaç etmez. rızkını verenin al- lah olduğuna iman eden mümin kimseye minnet etmez, korkmaz ve kaygı duymaz. şair nesimi ne güzel dile getirmiş bu hakikati: “rızkımı veren hü- da’dır, kula minnet eylemem.” müslüman izzet ve onur sahibidir, rızık endişesini taşımaz ve bilir ki o’nun yardım ve nimeti kendisine dayanıp güve- nenlerledir: “eğer siz allah’a gereği gibi güvenseydiniz, (allah), kuşları doyurduğu gibi sizi de rızıklandırırdı. kuşlar sabah- ları kursakları boş olarak çıktıkları hâl- de akşam doymuş olarak döner- ler.” (tirmizi, zühd, 33.) ey salik, rızık hususunda tam tesli- miyet ve tevekkülle yüce yaratan’a sı- ğın ama çalışmayı ve yeryüzüne dağılıp nasibin olan rızkı aramayı da bırakma! adamın biri işi gücü bırakmış, nerede rızık da ecel gibi insan daha dünyaya gelmeden rabbimiz tarafın- dan belirlenmiştir. ecel nasıl kesin ise rızık da öyle kesindir ve herkesin rızkı tıpkı eceli gibi bellidir. 42 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

e n g ü z e l i s i m l e r her işi anlamli, her emri hikmetli olan h a k î m fatma bayram hakîm kelimesinin kök anlamı tutmak ve engelle- mektir. zulme engel olarak adaleti gerçekleştirene hâkim, tarafgirliğe engel olarak hakkaniyeti sağ- layana da hakem denir. “kendine hâkim olmak” tabiri de buradan gelir. buna göre hikmetli kişi “kendisini yanlış işlerden ve nefsani arzulardan alı- koyan, düşünceleri dosdoğru, davranışları hatadan uzak olan kimse”dir. allah teala’nın “hakîm” oluşu ise o’nun bütün sözleri ve fiillerinin en üst dere- cede adalete, ilme ve teenniye (hilm) uygun olması demektir. yüce allah’ın ilminin ve fiillerinin mü- kemmelliğini ifade eden hakîm ismi doğal olarak yaratılıştaki düzen ve hikmetin membaıdır. (maide, 5/50.) bu isim iledir ki her şey bir ölçü içinde ve ken- dine has amaçları kusursuz bir şekilde gerçekleş- tirecek bir sistem dâhilinde yaratılmıştır. elmalı- lı’nın deyişiyle: “hikmette tesadüf yoktur. tesadüf hakikate ve ilme nazaran değil, sebebini bilmeyen cehle nazarandır.” bu nedenledir ki şeriatta hik- metsiz bir kural yoktur. her emir ve yasağın “me- kasıd-ı şeri’a”da, yani şeriatın genel amaçlarında bir yeri vardır ve yeni meselelere getirilen çözümler de bu genel hikmetlerle uyum içinde olmalıdır. hikmet hikmet doğruyu yanlıştan ayırt etme kabili- yetidir. hikmet sahibi olan her şeyi layık olduğu yere koyar. yani bütün işleri yer- li yerincedir. allah teala’nın hikmetsiz iş yapmaması o’nun her işi anlamlı ve olması gerektiği gibi olduğu demektir. ne var ki insanın aciz kavrayışı çoğu zaman olaylardaki hikmeti idrak edemez. o yüzden in- sanlık hiçbir zaman vahiyden mahrum bırakılmamıştır. vahiy yoluyla gelen bilgi yaratılışın anlam ve hikmetini bilmenin tek yoludur. varlığın hikmetini kavramak isteyen insan mutlaka vahiyden beslenmek zorundadır. (yunus, 10/109.) hikmetin zıddı “sefeh”tir. anlamsızlık, ilkesizlik, isabetsizlik ve ahmaklık demektir. sefih yaptığını bir amaç ve hedef gütmeden, rastgele ve başıbo- zuk, isabetsiz ve uygunsuz yapan, hayatın anlamını kaybetmiş kişi demektir. böyle olduğu içindir ki kime hikmet verilmişse ona çok büyük bir hayır verilmiştir. (bakara, 2/269.) bu ayetin tefsirinde el- malılı hikmet olmadan bin işte bir hayır elde edilir- se hikmetle binlerce hayra erileceğini söyler ve bü- yük bir fazlı ilahi olan hikmetin de ancak temiz öz, halis akıl sahiplerine nasip olacağını belirtir. ona göre “allah’ın verdiği aklı şehevata ve şeytanın ves- veselerine kaptıranlar ne varidatı enfüsiyeyi ne de mevarid-i afakiyeyi tezekkür ve tefekkür edemez- ler. öyle olunca da tariki hikmette yürüyemezler.” kur’an’da hakîm hakîm kelimesi kur’an-ı kerim’de doksan yedi yer- de geçmektedir. bunlardan beşinde kur’an’a nispet edilmekte ve böylece hakîm vasfı hem rabbimizin ismi hem de o’nun kelamının sıfatı olmaktadır. (yunus, 10/1; lokman, 31/2.) kur’an’ın hakîm diye isimlendirilmesi onun baştan sona hik- met dolu olduğunu; içinde hikmetsiz hiçbir söz bulunmadığını ifade eder. hakîm bir ayette de kur’an’ın in- dirildiği “mübarek bir gece”de tespit edilen her işin sıfatı duru- mundadır. (duhan, 44/4.) kalan doksan bir ayetteki hakîm ismiyle on yerde geçen hikmet kelimesi ise allah’a izafe edilmektedir. kur’an’da allah’ın ismi ola- rak yer alan hakîm kelimesi hiçbir ayette hikmet doğruyu yanlış- tan ayırt etme kabiliyetidir. hikmet sahibi olan her şeyi layık olduğu yere koyar. yani bütün işleri yerli yerincedir. 44 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d ü n y a m ü s l ü m a n l a r i kanayan yara arakan prof. dr. ahmet kavas | istanbul medeniyet üniversitesi siyasal bilgiler fakültesi 1 988 yılına kadar burma ya da bir- manya olarak bi- linen myanmar güney asya’da çihindi yarımadası olarak bilinen coğrafyanın en geniş topraklara sahip ülkesidir. mevcut sınırları xviii. yüzyılın sonunda şekillenmiştir. hâlen resmî isim myanmar birliği cumhuriyeti olup yerel burma dilinde kısaca myanma naingngandaw denmek- tedirler. sosyalist bir devlet yapısı olduğu için yakın geçmişteki ismi burma sosyalist halk cumhuri- yeti idi. 1988’deki askerî darbeyi gerçekleştiren yönetimin isim de- ğişikliğini abd kullanmamakta ve burma demeye devam etmekte- dir. ülkenin eski başkenti yangon (rangon) yerine buranın 320 km. kuzeyinde ve anlamı “kraliyetler şehri” demek olan nepido (nay pyi taw) 2004 yılında inşasına baş- lanmasının ardından 2006 yılı ka- sım ayında yeni başkent ilan edildi. andaman denizine ve bengal körfezine toplam 1930 km. sahi- li bulunan myanmar’ın toprakları bangladeş, hindistan, çin, laos ve tayland ile çevrilidir. yüzölçümü 676.578 km2 olup %67’si orman- larla kaplı topraklarının %20’ye yakını ziraata elverişlidir. mevcut 55.123.814 nüfusu içinde müslü- 46 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d ü n y a m ü s l ü m a n l a r i ingilizler xix. yüzyılda adım adım ele geçirdikleri myanmar’daki sö- mürge idaresini hindistan’dan o zaman başşehir yaptıkları rangon ve çevresindeki yerleşim mahalle- rine işçi, memur ve tüccar olarak taşıdıkları çoğu müslüman top- lumla yürüttüler. ii. dünya savaşı sırasında da mynmar’a bu dine mensup epeyce insan geçiş yaptı. bunlar diğer dindaşlarından farklı olarak urduca konuşmaktadırlar. ülkedeki üçüncü ve en kalabalık toplumu bu hint asıllılar meyda- na getirmektedirler. maddeten de hem dindaşlarından hem de tüm myanmar halkları içinde durum- larının en iyi olması, sömürgecilik zamanında verimli arazileri elde ederek zenginleşmeleriyle tanın- dılar ve bağımsızlık sonrası oluşan ingiliz nefreti dolaylı olarak onlara da yönelerek yok edilmesi istenen hedef kitle haline getirildiler. fanatik budist rahiplerin tahrikleri ve onları destekleyen siyasi yetkili- lerin tavırları neticesinde binlerce müslüman vahşice öldürülürken son bir asır içinde yüz binlercesi fanatik budist rahiplerin tahrikleri ve onları destekleyen siyasi yetkili- lerin tavırları neticesinde binlerce müslüman vahşice öldürülürken son bir asır içinde yüz binlercesi göçe zorlanıp sürgüne gönderildiler. ülkenin batısındaki arakan’da yaşayanların çoğu müslüman olup kendi yerel dil- lerinde ruáingga denen rohingya toplumu uluslararası toplumun gözleri önünden canlarından, yurtlarından edilmektedirler. göçe zorlanıp sürgüne gönderildi- ler. ülkenin batısındaki arakan’da yaşayanların çoğu müslüman olup kendi yerel dillerinde ruáingga denen rohingya toplumu ulusla- rarası toplumun gözleri önünden canlarından, yurtlarından edilmek- tedirler. bunlar soy olarak çinhindi bölgesi halklarının bir karması olup bengal, urdu ve burma dillerinin karışımıyla oluşan kendi lisanlarını konuşmaktadırlar. tüm bölge budistlerindeki gibi myanmar’da da rohingya düş- manlığının temelinde 1824-1826 yıllarında ingilizlerin myanmar krallığına karşı arakanlı müslü- manları cepheye sürmesi, deva- mında da sömürge ordularında asker olarak tutmaları, yeni açılan ziraî arazilerde bunların çalıştırıl- mış olması yatmaktadır. oysaki sö- mürge idaresince baskı ve zulümle i. ve ii. dünya savaşı cephelerine sürülmelerini, ingilizler yararına myanmar’ı işgal eden japonlara karşı savaştırılmalarını ve tarıma açılan arazilerde köle gibi çalıştırıl- malarını xxi. yüzyılda uygulanan baskı ve zulme bahane etmeleri akla mantığa sığmamaktadır. zira onların ingiliz idaresinde yaşadık- larını kendi iradeleri ile gerçekleş- tiğini iddia etmelerinin savunula- cak hiçbir haklı sebebi yoktur. kaynaklarda her ne kadar hakla- rında yeterli bir bilgi verilmezse de myanmar’a hintli müslümanları taşıyan ingilizler benzer bir uygu- lamaya daha gittiler. i. dünya sa- vaşı yıllarındaki kamplara gönder- diler. osmanlı orduları ile irak’ta 48 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

h a d e m e - i h a y r a t başka serkanlar ölmesin diye meryem dalğiç | tekirdağ malkara vaizi y ürüyorum cadde boyunca. aklım- da on altı yaşında uyuşturucu bağım- lısı serkan… bele- diye başkan yardımcısı nermin hanım’ı ziyarete gittiğimde tanı- mıştım serkan’ı. endişeyle, kor- kuyla oturduğu koltuğa güvenli bir limana sığınırcasına iyice gö- mülmüştü. nermin hanım’ın beni tanıtmasıyla birlikte gömüldüğü koltuktan imdat istercesine doğ- ruldu. jiletlenmiş kollarını göste- rerek “hocam allah beni affeder mi?” diye sordu. bir ok gibi sap- landı sorusu kalbime. “seni affe- der de sana ulaşamadığımız için bizi affeder mi?” dedi iç sesim. zira insan, insanın miracıydı. vazife- mizi yerine getirememiştik ki pırıl pırıl gençlerimiz bu bataklığa çe- kilmişti. allah’ın hiçbir kulundan vazgeçmeyeceğini, o’na sığınıp, yardım dilediğimiz sürece merha- metiyle muamele edeceğini söy- leyerek istediği zaman müftülüğe gelmesini ve konuşabileceğimizi söyledim. gözleri parladı, sevinç- le “tamam hocam gelirim” dedi. canı sıkıldıkça aile büromuza ge- liyor, içini döküyor, düştüğü ba- taklıktan kurtulmaya çabalıyordu. bu süreçte kendisine manevi des- tek vererek tedavi olduğu takdir- de güzel günlerin onu beklediğini telkin ediyordum. nermin hanım, istanbul amatem’i arayarak ser- kan için randevu almış ve tedavisi için gerekli tüm hazırlıklar yapıl- mıştı. babasıyla birlikte istanbul’a uğurlamıştık serkan’ı. heyecanla, ümitle bekliyorduk neticeyi. ertesi gün nermin hanım, beni arayarak babasının bankta uyuduğu sırada amatem’in etrafında bulunan satıcıların serkan’a ulaşıp tekrar zehirlediğini söylediğinde yıkıl- mıştım. ilerleyen günlerde mahcu- biyetinden olsa gerek izini kaybet- tirdi ve haber alamadık serkan’dan. en son birini bıçakladığı haberini duyduğumda beni kurtarın bakış- ları gözümün önüne geldi. kurta- ramamıştık. yüreğimde bu hadi- senin ezikliğiyle yürüyorum cadde boyunca. aylardan temmuz. nor- malde sakin olan ilçe oldukça hare- ketli. cadde kenarındaki cafelerde, çay bahçelerinde bulunan gençler 50 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

i z b i r a k a n l a r kâmil miras hoca efendi prof. dr. nesimi yazici | konya karatay üniversitesi sosyal ve beşeri bilimler fakültesi cumhuriyet’in ikinci meclisinde bilhassa da kur’an-ı kerim’in türkçe meali ve tefsiriyle bir hadis kitabının tercüme ve şerhinin yapılması, ayrıca hutbelerin türkçeye çevrilmesine olan olumlu katkılarını hatırlamamızda yarar bulunmaktadır. k âmil miras hoca efendi’nin, birkaç sayfa içerisinde portresini çizmeyi hedeflediğimiz bu yazımıza, kendisiyle yolumuzun kesiştiği yıllara bir atıf yaparak baş- lamamız yerinde olacaktır. akade- mik hayatımızın ilk dönemlerinde afyonkarahisar belediyesi tarafın- dan düzenlenen bir ilmî toplantıda tebliğ sunmak üzere hazır bulun- muştuk. bu sırada büyük bir mem- nuniyetle öğrendik ki, yolların kav- şak noktasındaki bu güzel ilimizin belediye başkanları, hangi siyasi partiye mensup olurlarsa olsunlar, çok sayıda ilmî toplantıya ev sa- hipliği yapmaya büyük özen gös- termekteydiler. bu durumda hancı yolcu örneğine göre bize düşen, ge- lecek ilmî toplantıya hangi konuyu hazırlamamız gerektiğini vakit ge- çirmeden düşünmeye başlamaktı. osmanlı’dan cumhuriyet’e akıp giden süreçte afyonkarahisar’ın yetiştirdiği değerli bir ilmiye men- subu ve siyaset adamı kâmil miras hoca efendi ile ilgili bir araştırma yapmak ilk defa o sırada yani 1999 yılında aklımıza düştü. bu sırada kâmil miras hoca efendi ile ilgili bizim bilgimiz, cumhuriyet nesillerine islam dinini asli kaynak- larından öğrenme imkânını verme projesinin en önemli ayaklarından biri olarak (bilindiği gibi bu düşün- cenin diğer ayağı yüce kitabımız kur’an-ı kerim’in bir meal ve bir de tefsirinin yapılmasıydı ve ilk bölü- mü gerçekleştirilemediyse de bir bakıma bunu da içeren ikinci kısmı elmalılı hamdi yazır’in gayretiyle tahakkuk ettirilmiştir.) babanzade ahmet naim bey’in başladığı tec- rid-i sarih’in tercüme ve şerhinin üçüncü cildini basıma hazırlayan, kalan dokuz cildinin de tercüme ve şerhini yapıp basımını sağlayan, bunun haricinde küçük yazıları- nın toplanmasından oluşan ve bir nüshası da şahsi kütüphanemizde bulunan ramazan musahabeleri (istanbul 1949) isimli kitabından ibaretti. biraz incelediğimizde hoca efendi’nin ilmî çalışmaları- nı anlama açısından bu ikisinin, buz dağının görünen kısmı bile olmadığı ortaya çıktı. sonuçta bizi onunla ilgili araştırma yapma yö- nünde en çok zorlayan nedenler- den biri olarak karşımıza, 1949’da bu ülkede doğduğumuz yani 8 sene kendisiyle aynı havayı teneffüs etti- ğimiz ve artık ülkemizin ilk ilahiyat fakültesinde islam tarihi hocası olarak çalışmakta olduğumuz hâl- de, onun din-i islam tarihinden emevi ve abbasi devirlerine ait kısımları adlı eserinden haber- dar olamamış bulunmamız çıktı. şüphesiz teselliye bir sebep değil- di ama, ilm-i kelam tarihine ait tetkikler kitabından haberdar olan bir kelam, kur’an ve tefsir tarihi veya tarih-i kurra ve müfessirin ile kur’an’ın cem’i isimli kitaplarını gören bir tefsir hocası ile de kar- şılaşmamız mümkün olamadı. bir kişi 1957’den yaklaşık 40 sene son- ra nasıl unutulmuşluğa terk edile- bilirdi? konuyu kişiselleştirmenin isabetli olamayacağı söylenebilir. o takdirde bir ülkenin ilmî üretiminin bu kadar kısa sürede buharlaşması hangi zihniyetle ve nasıl açıklana- bilirdi? öyle ise lamı cimi yoktu, merhum kâmil miras hoca efendi ile ilgili bir tebliğ sunabilirdik, ama ona olan borcumuzun bu kadarlık kısa bir çalışma ile ödenmesinin mümkün olamayacağı da açıktı. sonuçta osmanlı’dan cumhuri- yet’e bir afyonlu: prof. kâmil miras (afyonkarahisar 2000) ve devam eden araştırmalar sonrasında prof. kâ- mil miras (bir afyonlunun izinde; yaptıklarım, yapamadıklarım) (af- yonkarahisar 2002) başlıklı iki tebliğ, adına türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi (dia., xl/145-146)’nde bir ansiklopedi maddesi ve diyanet işleri başkanlığı yayınları arasında kâmil miras hayatı ve eserleri (an- kara 2002 ve 2012) başlık bir kitap ortaya çıktı. ne oldu yani şimdi ona ait ne bilmemiz gerekiyorsa biliyor, ne yazdıysa okuyabiliyor muyuz? hayır, ama hiç değilse şimdi neyi neden bilmediğimizin farkındayız. bizce lüzumlu bu girişten sonra kâmil miras’ın 1875’te dönemin isimlendirmesiyle karahisarısa- hip’te, yani günümüzün afyon- 52 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

b u n u k o n u ş a l i m mustafa karaosmanoğlu: “müslüman şehir, maddi olanın da ötesinde selamla başlar.’’ söyleşi: prof. dr. şaban sağlik b ir müslüman şeh- rine uzaktan ba- kıldığında ilk gö- rülen camilerdir, daha doğrusu cami minareleri- dir. bir müslüman ailenin evini ise dışarıdan göremezsin (mah- remiyet olgusu), ancak sesini dı- şarıdan duyabilirsin; duyduğun ilk ses(ler) de çocuk sesleridir. bu durumda bir müslüman aile, mikro bir şehir oluyor. şehrin ilk görünen “camisine” karşılık, ailenin ilk varlığı hissedilen “ço- cuk” olgusu… bu denkliği doğru buluyor musun? şayet doğru bu- luyorsan, biraz daha açar mısın? soruda hocam, söylediklerini- zi doğru bulmakla beraber bütün bunların üzerine eklenebilecek bir şeylerin olduğunu sanıyorum. müslüman şehir, maddi olanın da ötesinde selamla başlar, bir emni- yete alma biçimi olarak devam eder. yoksa minareler, işin ziyadesiyle göstergesel tarafında kalırlar, diğer tarafta şehrin sakinlerini ve misa- firlerini rahat ettirme güvenlik altı- na alma gibi bir anlamı vardır müs- lüman şehrin. tabii ki minareler bir sembol olarak önemli insan gözüne ilk sunumu onlar yapıyorlar. fakat işin diğer yönüne gelince unutmayalım ki bizim peygambe- rimiz sadece müslümanlar indin- de emin değildi, mekke’nin görece hakşinas kâfirleri de onu emin ola- rak görüyorlardı. birinin başı derde düştüğünde, rahatlıkla biz bunu muhammed (s.a.s.)’e havale edelim derdi. hacerü’l-evsed hadisesini unutmayalım. yani biz bir şehrin, maddi enstrümanlarını sağlam ma- nevi olgular üzerine yerleştirmeli- yiz. islam şehri, geçmişteki var olan modellemelerde olduğu gibi hazre- ti peygamberin şahsından ve vasıf- larından başlamalı, emaneti gerek- tiği gibi sakınıp saklamasını bilmeli. mahremiyet ve çocuk konusuna gelince; çocuk bir inşa meselesidir aslında ve bu inşa evvela annenin kültürel, inançsal ve dilsel evrenin- den başlar ve oradan kısa zaman içinde aileye taşınır. ev bir maddi unsur olarak bu yapıyı örter, sakı- nır; buna evin mahremiyeti de di- yebiliriz. lakin bir çocuğu küçük yaşlarından itibaren alıp onu bir yetişkin hâline getirmek; ondaki insanı manen açığa çıkarmak da demektir. yani biz burada bir müs- lümanın çokça karşılaşabileceği bir çapraz geometri ile yüz yüze gelmiş oluyoruz aslında. yani ev bir taraftan maddi olarak mahre- 54 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

batı’da mitoloji çok önemli, elbette bizim kıssadan hisse çıkardığımız mesellerimizin yerine batıda bu alanı besleyen mitler var. dolayı- sıyla bizim meselle hallettiğiniz bir konuyu batılı zihin mitolojinin kapsama alanına dâhil ederek çözü- yor. bu meselenin bize ait olmayan tarafı. kendimize dönersek eğer bizler, temel metin olarak kabul ettiğimiz kur’an’dan yola çıkarak problem çözmeye başladığımızda, işbu mesellerin ne kadar önemli bir şey olduğunu görürüz. meseller bir toplumun çocukluk çağının dili gibidirler aslında. olan bitenle ol- ması gerekenin arasında bir yerde yer alırlar. gerçeğe de yakındırlar hayale de, düşe de bakarlar haki- kate de. biz de onlardan ivmelenip hayatımızı pratize etmeye çalışırız. babaanneme gelince o, meselle gerçek arasından bir köprüydü benim için mesele de inanırdı ha- kikate de. hz. ali efendimizin kan kalesi fethinde bir nara attığında bin kişinin ödünün patladığına da inanırdı, çalışırken kamburunu çı- karacak kadar toprağa bir hakika- tin gömülmüş olduğuna da iman ederdi. o dünyanın yüzlerce, bin- lerce yılın kazanımlarının arasın- dan süzüp önümüze koyulan teo- rik ve pratik hususların insan için terkedilemez en büyük doğrular olduğuna inanırdı. mesela soyun devamlılığının çok önemli olduğu- na inanır bu minvalde yolculuklar- da aileyi ayırarak olası bir kazada bütün ailenin birden yok olmasına karşı önlem almış olurdu. değerli hocam bize açılan bu söyleşi alanı- na babaannemle yaşadığın bir ha- tırayı kendi dilimle anlatmam hiç mümkün görülmüyor. “sözün söze söylediği” adlı şii- rinde geçen “bir oyunun çekilip gitmesi/alıp başını sokaklar- dan” mısraları geldi aklıma. bir b u n u k o n u ş a l i m şehirde, özellikle sokaklarda çocukların çekilmesi ne demek- tir? yahya kemal meşhur yazı- sı “ezansız semtler”de modern şehirlerimizde ezan sesinin du- yulmamasının türk çocuklarına neler kaybettirdiğini söyler. yu- karıda da bir denklik kurmuştuk: bir şehirdeki ezan sesi ile o şeh- rin sokaklarındaki çocuk sesleri birbirine denktir, diye. (burada “şehir ve çocuk” adlı yazınızı da hatırlatalım) bahsettiğim şiirde geçen “bir oyunun çekilip gitme- si/alıp başını sokaklardan” mıs- ralarını bu bağlamda biraz daha açsan? her insan bir medeniyetin uzantısı olarak var kılınır, bu tarihin bütün evrelerinde böyledir. bir medeni- yetin; kurduğu şehirlerden tutun, korunma, barınma, giyinme, ko- nuşma ve ilişki kurma biçimleri- ne kadar ürettiği her şeyin insana varoluşsal etkilerde bulunduğunu biliyoruz. bu dolayımda her yeni medeniyet selefinin getirilerinden bir kısmını yok eder, bir kısmını tashih eder ve bir kısmının yerine yenisini teklif eder. bağlam gereği değişim dozu yeni medeniyetin gücüne ve etki alanlarının genişli- ğine göre değişir. çocuğun binlerce yıldır kendini var ettiği sokaklar modern hayat tarzı- nın ve özellikle son dönemde inter- netin etkisi altında kaybolup gitti. hâliyle çocuğun arkadaş edinme vasatı da buharlaşmış oldu. dola- yısıyla bir mekân olarak sokak, ço- cuğun fiziksel, ruhsal ve dolayısıyla kurgusal dünyasından hızla uzak- laştı. işbu getiriler altında bakarsak eğer geleceğin çocuğu bu günün çocuğuna hiç de benzemeyecek gibi. pek tabii çocukları birbirine benzemeyen bir dünyanın oyun- ları nasıl benzeyebilir. şiirde “bir oyunun çekilip gitmesi/alıp başını sokaklardan” dizeleriyle kastedilen bu olsa gerek. sanıyorum o günkü duygularım buna yakın duygulardı. mevlana idris zengin, bir yazı- sında “camilere çocuk parkları ilave edilsin” manasında bir şey söylemişti. mevlana idris bu tek- lifini ise, “çocuklara camiyi ta- nıtma ve sevdirme” bağlamında söylemişti. geçtiğimiz aylarda bu konu yeniden gündeme geldi tartışıldı. cami ve çocuk ilişkisi bağlamında sizin bu tür teklifle- re nasıl baktığınızı merak ediyo- ruz. bu konuda sizin aynı zaman- da bir şair olarak daha çarpıcı bir öneriniz var mı? bence masumiyet birilerinden sa- kınılanın, o, kimse ona bahşedil- mesidir. yani bir nevi torpilli olmak demektir. bu bağlamda çocukların masumiyet içermeleri bence al- lah’ın onları nice farklı sevmesin- den ve de indinde torpilli sayma- sından kaynaklanır. yoksa bir şey binlerce yıl masum kalabilir mi? benim bildiğim kadarıyla allah en büyük oyun kurucudur, belki de çocukların oyun kurmaları ‘o’nun- la sıfat olarak en yakın oldukları yere denk geliyor da onun için. do- layısıyla has şair ve dost olma nite- liğini her daim üzerinde barındıran mevlana çok doğru söylemiş, bence eksik de bırakmamış tam söylemiş. cahit sıtkı tarancı “çocukluk” adlı şiirine, “affan dede’ye para saydım/sattı bana çocukluğumu” mısralarıyla başlar. şair şunu söylemek ister âdeta: biri bize çocukluk hatıralarımızı, hatta çocukluk eşyalarımızı anlatır ya da hatırlatırsa, bu çok değerli bir şeydir. yani “çocukluk” değerli bir şeydir. günümüz çocukları- nın geleceğe hatıralar bıraktığına inanıyor musun? 56 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

h a t i r a d e f t e r i ahir zamanda kölelik müessesesi rahime ergüven banka borcu otomatiğe bağlamış. öde öde bitmez. cahiliye devrinin tefecileri bu günkü bankaların çırağı bile olamazdı. dolmuşa verecek parası olmadığı için kilometrelerce yol yürüyen insanların ekmek parasını ve mutluluğunu çalan kredi borçları hesapta hür, aslında köle bir insan tipi çıkarmış. -o ğlumuz hiç suçu yokken hapse düş- tü, ölüme sebebiyet vermekle suçlanı- yor, yirmi yıllık bir hapis cezasın- dan bahsediliyor, çaresiz kaldık ne yapalım, diyorlar. - sadaka verin. - verdik. - dul kadınları sevindirin. - sevindirdik. - kurban kesin. kurban kanı yere damlamadan dilekler gerçekleşir- miş. - kestik, hem de kaç tane. ne olur bir çare, mahvolduk. - köle azat edin… köle mi ne kölesi? kölelik mi kaldı? demeyecek kadar olgun ve akıllı- dırlar. - nasıl, diyorlar. - kredi borcu olup da ödeyemeyen birini bulun, borcundan kurtarın, bu da köle azat etmektir… yok mu etrafınızda bankaya borçlanan yoksul bir adam? - olmaz mı, çok… istemediğin ka- dar. “banka soymak nedir ki, demiş- ler bir banka açmanın yanında.” kredi almak kolay, çok kolay hat- ta dünyanın en kolay işi, telefonla bile alabilirsiniz hatta istemeden… bankadan mesaj gelir, “hemen kredi...” ne kadar istersen. yeter ki iste… ödemeye gelince… işte orası biraz zor. öde öde bitmez, bitti zannet- tiğiniz zaman bile aslında bitme- miştir. muhatabınız, gömleğinin düğmeleri beline kadar açık, altın dişli, boynu altın zincirli, ceketi omuzlarında, ayakkabılarının ar- kasına basarak yürüyen sinema tipi tefecilere benzemez. şık giyim- li, kibar, çıtı pıtı bir küçük hanım, bütün sorularınıza makine gibi cevap verirken son derece zarif bir şekilde canınıza okuyuverecek bir hesap çıkarır. bakakalırsınız. bir arkadaşım telefon etti, çaya da- vet ediyormuş. - gelirim, dedim. - gelirken cüzdanını da getir, dedi. - eyvallah. 58 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

h a t i r a d e f t e r i bu şartlar altında köle azat etmek tabiri artık bize yabancı gelmemeli. bazen insanlar o kadar zor durum- da ki, onları bu darlıktan kurtaran insanların hali, ebu bekir cömert- liği arz ediyor. betona gömdük. gık desin de gö- relim. bazılarımız, vicdanlarını yüz yıllık bir kış uykusuna yatırdık, damar yolu açıktı, kımıldanmaya kalkışınca verdik bahaneyi. baha- neden bol bir şey yoktu. neyse konumuza dönelim. oğlu hapse düşen anne çaresiz ağlarken ve aile neredeyse durumu kabul- lenecek hâle gelmişken bir gün oğlan çıkagelmiş. sevinçten yürek- leri ağızlarında, “nasıl gelebildin?” demişler. berat etmiş. avukat mahkemenin gözünden kaçan çok küçük bir de- lil yakalamış ve küçücük şey bizim oğlanı hürriyetine kavuşturmuş. esas sebep bu mu? yoksa uzatmalı borcunu senelerdir ödemeye çalı- şan bir akrabanın üç bin liralık kre- disini ödeyivermek mi, bilemedik. allah dilerse sebepler yan yana di- zilir, hadiseye yol verirmiş. allah dilerse kün tecellisi kâinatı titretir, olmazlar olur, imkânsız mümkün olurmuş. köle pazarında mahremiyeti ihlal edilen bir köle kızın utancı aslında insanlığın utancıydı. evinin iaşesi- ni temin edemediği için evlatların- dan utanan adamın utancı varlıklı müslümanların. bir eli yağda bir eli balda yaşayan varlıklı nemrutlara dönüştük. sı- kıntısı olan insanlar kapımızı çal- maya utanıyor, çalsalar belki de pişman olacaklar. hâlbuki “garip- lerin çalabildiği kapı hak kapısıdır.” çok işimiz olduğundan kendimiz- le aynı seviyede olmayan insan- lara ayıracak zamanımız yok. yüz binlerce liralık bazen milyonluk mekânlarda yaşıyoruz. çift çift sa- lonlarımız, yemek odalarımız, gi- yinme odalarımız, ütü odalarımız var. kendimize betondan sarayvari binalar yaparken vicdanlarımızı banknot hışırtılarına alışmış ku- laklarımız hassasiyetini kaybetti. ihtiyaçlar içinde boğulan insanla- rın çığlıklarını duyamadık. onlar da bizim ne mal olduğumuzu bil- diklerinden tarafımıza uğrama- dılar. sıkışınca bize gelemedikleri için bankaya gittiler. zenginlerin zekâtı yoksullara yetmeyecek olsa allah onlar için başka bir rızık ka- pısı yaratırmış. yoksulların çaresizliği bizim suçu- muz. isteyip de ulaşamayacağımız, iste- yip de alamayacağımız hiçbir şey yok. bazen satın alacağımız bir malın iki farklı çeşidinin arasında- ki bin liralık fark bizim için bir şey ifade etmiyor. hâlbuki o bin lira yoksulun hiçbir zaman biriktire- meyeceği paradır, okula başlayacak çocukların masrafları, çoktandır bekleyen ve bir türlü alınamayan ihtiyaçlar… o bin lira yoksul ada- mın mutluluğu, beratı, hürriyeti- dir. o bin lira bizim vermediğimiz zekâtımızdır. vermenin adabı istemeden ver- mekmiş. çok değil, kırkta bir… ka- salarımızdan çıktığı belli bile olma- yacak bir rakam. yüzde iki buçuk, ha var ha yok… bırakacağım, “efendim ben, bütün malımı ço- cuklarıma onlar verirler mi?" diyeceksiniz. tabii tabii, hemen verirler. bekleyin du- run. onlar mirasın başında birçok tartışmalar yaşadıktan sonra öz kardeşleriyle küsecek hatta mah- kemelik olacaklar. zorla iyilikle paylaşabildikleri o hazır paracıkları öyle bir savuracaklar ki… çok beklersiniz, evlatlar benim ver- mediğim zekâtları verecek diye… üstelik verseler bile bu zekât ol- maz, sadaka olur. erkek adam ken- di zekâtını kendisi verir. ya verir ya da vermez. onun bunun boynuna asmak anlamsız bir bahanedir. bir alman atasözü, “elin sıcakken ver, soğuyunca veremezsin.” der. elin gayrimüslimi bile, hayattay- ken ver, diyor, hazır irade elindey- ken ve birinin mutluluğunu satın alman mümkünken ve imkânın varken düşünme. çok değil, sek- sen bin lira için altı üstü iki bin lira, para bile değil. bilirsin sen az çok kimin ihtiyacı olduğunu, ol- madı sorar öğrenirsin. baş başa bir bardak çay içer sonra hazırladığın zarfı yumuşacık ve mültefit bir hareketle cebine koyuverir, yürür gidersin. bu yürüyüp gidiverişlerin en asil ve en ince şeklidir. buna kelebek etkisi deniyormuş. bir güzellik birçok güzelliklere se- bep olur. ardına bakmadan yürü, yüreğini saran tatlı esintiyle, bil ki bu esinti cennetten geliyor. bu, orada yaşa- yacağın mutluluğun küçük bir yan- sımasıdır. bir insanın şahsında bir ailenin mutluluğunu satın almak dünya malına haddini bildirmektir. orada cebindeki şey kâğıt olmak- tan çıkmış, para hatta paradan öte bir şeye dönüşmüştür. sus ve o gü- zel duygunun tadını hiç kimseyle paylaşma. paylaşınca azalır… bir yerde geçinmek derdinden mustarip bir kardeşin seni bekli- yor. dört gözle bekliyor. hadi. ya sen tutacaksın elinden ya banka- dan kredi alacak. kölelik müessesesi geri gelmiş. ya biz neredeyiz? 60 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

k ü l t ü r s a n a t e d e b i y a t gül sena gökduman ah kudüs! ah kudüs! ah benim yüreğim, heybemden dökülen kırık ve eksik kelimelerim, ah benim ümmetim ve kimsesizliğim! ü mmet ve kimsesiz- lik… filistin top- raklarına değdiği andan itibaren yü- reğime hançer gibi saplanan iki kelime oldu bunlar. be- nim için filistin’i ve kudüs’ü, bun- dan da öte sol yanıma çöken iki ci- hanlık ağırlığı anlatan o iki kelime... kimsesizlik, ümmetin yanına yakış- maz gibi geliyor insana. garip şey ki, ruhu ve gözyaşları ile tanıdıkça bu toprakları anlıyor insan. anlıyor ki, filistin’de her şey daima kendisi ve tezatı ile yan yana duruyor. şan zillet ile zulüm mazlumiyet ile ha- tırlayış derin bir nisyan ile ama en çok da ümmet, ümmet ardında ka- lan her şeyi yok eden delici ve kap- karanlık bir kimsesizlik ile yan yana duruyor. bu yüzden bu hikâye bu kadar ağır hece hece düşüyor önü- müze. bu yüzden, kelamın mürek- kebi söz filistin’e gelince hep susu- yor. bu yüzden eksiliyor kelimeler. çünkü filistin terk edilişimizden önce kendimizi, kendi yüreğimizi terk edişimizin öyküsünü fısıldıyor bize. filistin annemin henüz ufacıkken avuçlarıma bıraktığı bir dua ve ya- karıştı bana. ben filistin’i değil en önce kendi yüreğimi ve çocukluğu- mu bulmaya gitmiştim bu yüzden. hafıza-yı beşer nisyan ile maluldü ya benim de hatırlamaya ihtiyacım vardı çünkü. mazlum ile zalimin, ak ile kara ve yerle gökler kadar aşikâr olduğu bir davada, mazlum olmanın bir zamanlar nasıl hisset- tirdiğini hatırlamaya ihtiyacım var- dı. ruhum felaha kavuştu mu de- meliyim? zira filistin’de gücün ve kibrin altında ezilmiş müslümanlar bulamadım. elhamdülillah ki (!) filistin hâlâ mazlum ve masumdu. bulduğum şey bana filistin’e dair aslında neyi hiç fark etmeden, usul- cacık kaybettiğimizi hatırlattı bana. derin ve sarsılmaz bir tevekkül bul- dum çünkü o topraklarda. aksa’nın güzel yüzlü mahcup ço- cuklarından, kudüs’ün perişan, yı- kık dökük sokaklarına dek filistin hep filistin’di aslında. dimdik ve hep orada. bizim ve dahi kimsenin olmayışına rağmen hem de. kır- gın ve yorgundu ama ince ve narin boynu zulme asla eğilmemişti. bu tevekkül ve direnişin karşısında yaşadığım şaşkınlık bir duvar gibi çarpacaktı sonra yüzüme. nasıl ve niçin diye sorarken bulacaktım kendimi defalarca. nasıl bu kadar dirayetli olabildiklerini havsalam almayacaktı. hayatın olağanca sey- rinde akıp gidişi hayrete düşürecek- ti beni. nasıl gülüp eğlendiklerine, geleceğe dair planlar yapabildikleri- ne, çiçeklerin kendi ülkemin çiçek- leri gibi umarsızca açışına, baharın tıpkı bahar gibi filistin semalarını dolduruşuna… tüm bunlara hayret edecektim birer birer. sonra hayre- tim ağır ağır çökecekti vicdanımın üstüne. çünkü o an anladım. anla- dım ki bizim kendi sağ salim ülkele- rimizde meydanlarda çığlık çığlığa haykırdığımız o cümle dilimizden değil belki ama yüreğimizden düşe- li çok olmuş. “birruh biddem nefdike ya aksa! (kanımız ve canımız sana feda ol- sun ya aksa!)” bu sloganı filistin için yürüyüşe katılmış hemen he- 62 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

k ü l t ü r s a n a t e d e b i y a t emin gürdamur çağlari emziren beşik: rahle ahle, çağların önün- de diz çöktüğü bir makam, bir eşik, bir saltanat. r doğu’da rahleye verilen paye, dö- şeği olduğu kitap’a verilen payey- le ilgilidir. yeryüzündeki bütün rahleler, bir imkân ve bir ihtimal olarak mushaf’a yataklık yapmış olmaya, mushaf’ı yerden yüksek bir makamda tutmaya matuf ol- dukları için muhterem kabul edil- miştir. arapçada semer anlamında kullanılan rahl/rahal kelimesinden türkçeye geçen rahlenin üzerinde hangi kitap durursa dursun, cüm- le âlem bilir ki, onun asıl süvarisi kur’an-ı azimüşşan’dır. rahlelerin, hz. osman döneminde kur’an’ın çoğaltılıp büyük şehirlere gönderilmesinin ardından islam dünyasında ortaya çıktığı düşünül- mektedir. kur’an-ı kerim’i yerden yüksek bir yerde tutmak gayesiy- le yapılan ilk dönem rahlelerden günümüze kalan örnekler yoktur. bulgular, yekpare tahtadan dişli olarak iki kanatlı açılır kapanır tarz- daki ilk rahlelerin anadolu selçuk- luları zamanında ortaya çıktığını göstermektedir. türkiye’de rahlele- rin en muhteşem misallerini, xiii. yüzyıldan kalma konya alaaddin camii’nde ve mevlana dergâhında ve istanbul türk islam eserleri mü- zesi’nde görmek mümkündür. selçuklu devri, türklerin ağaç iş- çiliğinde inanılmaz merhaleler katettiği, büyüleyici eserler ortaya koyduğu dönem olarak bilinir. bu dönemin ahşap eserlerinde bit- kilerin yanı sıra kuş, aslan, kartal ve ejder gibi figürlere de rastlanır. daha sonra osmanlı döneminde hayvan figürleri yerini daha incel- tilmiş işlemelere, oyma ve kafes işi tekniklere bırakmıştır. bunun ya- nında ahşap süslemeciliğinde fildi- şi, mors dişi, kemik, sedef, bağa ve kıymetli madenler de kullanılmış- tır. sedef kakmalar bunların başın- da gelmektedir. tur. ağacın canlı bir tabiata sahip olması, âdeta ondaki izleri can- landırmış, motifleri derinden de- rine beslemiştir. rahle yapımında genellikle ahlat, pelesenk, meşe, şimşir, gürgen, karaağaç, kiraz ve elbette ceviz gibi dayanıklı ağaçlar kullanılmıştır. bütün ahşap işçi- liklerinde olduğu gibi bu aşamada ağacın seçimi, kesim zamanı, ku- rutma kıvamı hayati önem taşır. üzerinde çalışma yapılacak ağaç yaş olmamalı, elyafı sık olanlar tercih edilmelidir. ayrıca damarlı ve budaklı parçalardan uzak du- rulmalı, mümkünse koyu renklere öncelik verilmelidir. rahle için en uygun ağaç, üzerinde yapılacak kaplama ve kakma faaliyetleri de hesaba katıldığında cevizdir. par- çalar ağacın merkezinden veya çevreye yakın bölgelerinden seçil- memelidir, çünkü bu kısımlar ağaç kuruduktan sonra da çalışma ihti- mali bulunan kısımlardır. taş oymacılığına nazaran ağaç işçi- liği kolay gibi gözükse de arkasında saklı ihtimam ve sabır, oymacılıkta ahşap işçiliğini baş köşeye otur- rahle, biçim olarak karşımıza üç ana formda çıkar. birincisi ve en eski versiyonu, sabit ayaklara sahip, dikdörtgen biçiminde sehpa olarak, 64 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

k ü l t ü r s a n a t e d e b i y a t esra dadaş | erzurum yakutiye kur’an kursu öğreticisi 66 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g e ç m i ş z a m a n i n i z i n d e ilhan aslan kazanli bir münevver: rizaeddin fahreddin x ix. yüzyılın sonla- rı ile xx. yüzyılın başları kazan türk- lüğünün millî uya- nış devresindeki çok önemli bir zaman dilimini teşkil etmektedir. bu zaman zarfında kazan türkleri arasında millî şuurun oluşması için birtakım edebî, dinî, siyasi ve tarihî konularda ileri hamleler yapılmış- tır. bu hamlelerin yapılmasında önemli rolleri olan şehabeddin mercani, kayyum nasıri, abdün- nasır kursavi gibi âlimlerin yanında en az onlar kadar önem taşıyan ri- zaeddin fahreddin de kazan türk- lüğü için önemli sayılan isimlerin başında gelmektedir. rizaeedin fahreddin 31 aralık 1858 tarihinde bir molla ailesinin beşinci çocuğu olarak samar ilinin bügülme ilçesine bağlı küçüça- tı adlı köyde doğmuştur. (a. battal taymas, kazanlı türk meşhurlarından rizaeddin fahreddinoğlu, birlik ba- sımevi, istanbul 1958, s. 9.) annesi, sarman kazasına bağlı eski iştirek köyünün mollası remkul bin mak- sud’un kızı mevhube hanım olup, aynı zamanda köyün kız ve erkek çocuklarının ilk tahsilinden so- rumlu biriydi. (ismail türkoğlu, rusya türkleri arasındaki yenileşme hareke- tinin öncülerimden rizaeddin fahred- din, ötüken yayınları, istanbul 2003, s. 22.) babası fahreddin seyfeddin (1819-1891) ise nüfusuna kayıt- lı bulunduğu köyün imamlığını yapmaktaydı. anne ve babası son derece iyi bir eğitim görmüş kim- selerdi. fahreddin bu durumun do- ğal bir sonucu olarak ilk eğitimini annesinden almıştır. 1867 yılında kez de babası kazan’a son derece uzak olan buhara’ya oğlunu gön- dermek istememiştir. ardından istanbul’a gitmek hayalleri doğdu ise de maddi koşulları buna müsait değildi. 1879’da tifo’ya yakalanın- ca bir sonraki yıl yapması gereken askerlik hizmetinden muaf tutul- muştur. 1884 yılında ise basını is- mail gaspıralı’nın çıkardığı tercü- man gazetesiyle tanımıştır. hatta gaspıralı’ya bir mektup yazarak gazetenin nüshalarını istemiş, gönderilen gazetedeki yazılardan etkilenerek tercüman gazetesine abone olmuştur. böylelikle fikri manada kendisini yetiştirmeye başlamıştır. bu esnada daha med- rese öğrencisiyken 1885 yılında evlendiği eşi nurcemal hanım’la ömrünün sonuna kadar mutlu bir evlilik sürdürmüştür. bu evliliği sonucunda ikisi kız, dördü erkek olmak üzere altı çocuğu olmuştur. (rizaeedin fahreddin, age. s. 8.) rizaeddin fahreddin 14 haziran 1883 tarihinde bügülme şehrinin ilbek köyüne ikinci imam atan- dıktan sonra 12 aralıktan itibaren medreselerde ders vermeye baş- lamıştır. 1891-93 yılları arasında kadı maksudov’un yerine üç yıllı- ğına orenburg müftülüğüne seçil- miştir. böylece aralıklarla, ama ak- samadan 1891-1906, 1918-1923 yılları arasında kadı, 1923-1936 yılları arasında da molla olarak meslek hayatına başlamıştır. (tür- koğlu, age. s. 73; rizaeddin fahreddin, age. s. 8.) sovyet hükûmetinin dine karşı aç- mış olduğu sert propaganda ve sa- vaşa rağmen, rizaeedin fahreddin, ise medreseye kaydolmuş, çistay medresesi’nde aldığı bir yıllık eği- timden sonra 1869 yılında seçili köy medresesine yazılmıştır. bu yıldan itibaren aralıksız sürdürdü- ğü medrese eğitimine 1879 yılında son vermiş ve astrahan medresele- rinde eğitimine devam etmek için çabalamaya başlamıştır. bu süreç içinde 23 ağustos 1873 tarihinde annesinin ölümü fahreddin’in ha- yatında yer edinmiş en üzücü olay olmuştur. (türkoğlu, age. s. 43; riza- eddin fahreddin, altın ordu ve kazan hanları, çev. ilyas kamalov, kaknüs ya- yınları, istanbul 2003, s. 7.) kazan bölgesinde o yıllarda eğitim için buhara ve mısır gibi merkez- ler önem taşımakta ve tahsil için söz konusu bölgelere seyahatler yapılmaktadır. o da önce ast- rahan’a gitmeyi arzulamış, fakat hocası abdülfettah efendi tarafın- dan engellenince bağlı bulundu- ğu medresede eğitim-öğretimini sürdürmek zorunda kalmıştır. bu defa da buhara’da okumak heve- sine kapılmış, lakin bu isteğinde de başarılı olamamıştır, çünkü bu 68 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n v e h a y a t müslümanin hayatinda fetvanin yeri ve önemi doç. dr. ahmet inanir | gaziosmanpaşa üniversitesi ilahiyat fakültesi osmanlı fetva mecmuaları türk, arap, boşnak, ermeni, yunan, bulgar ve sırp gibi bütün eski osmanlı devleti unsurları için paha biçilemez değerde bir kaynaktır. çünkü osmanlı resmi tarihçilerinin yansıttığı gerçekliğin ötesinde sokağın gerçek gündemini yansıtır. i nsan, toplumsal bir varlıktır. çünkü tek başına varlığını de- vam ettiremez. o- nun için birey-top- lum ve çevre arasında sürekli bir ilişki vardır. müslüman her zaman taraf olduğu iş ve işlemlerde meş- ruiyete önem vermek zorundadır. öyle gelişi güzel nefsinin heva ve heveslerine bağlı olarak yaşaya- maz. zira hem bu dünyada hem de ahirette yapıp ettiklerinin bir gün hesabını vereceğine inanır. bu yüz- den yemesinden içmesine giyimin- den kuşamına kısaca hayatının her safhasında allah teala’nın emir ve buyruklarına uymaya çalışır. ken- disinin bilmediği hususlarda ise bi- lenlere yani peygamberlerin vâris- leri olan âlimlere sorması gerekir. âlimlerin sorulan soruya verdiği cevaba da fetva denir. “yiğit, delikanlı” anlamındaki feta kelimesinden gelen “fetva” (füt- ya, çoğulu fetava, fetavi) sözlükte “herhangi bir olayın hükmünü açıklayan veya hükmünü koyan, güçlükleri çözen kuvvetli cevap.” anlamındadır. fıkıh terimi ola- rak fetva; fakih bir kişinin soru- lan fıkhi bir meseleye yazılı veya sözlü olarak verdiği cevap, ortaya koyduğu hüküm demektir. örfte billahi’t-tevfik” gibi ibareler ekler. istanbul yazma eserler kütüpha- nelerinde bu şekilde verilmiş os- manlı şeyhülislamlarına ait yüz- lerce otantik fetva bulunmaktadır. ebussuut’un fetvalarında sorular ve cevaplar sorulan soruya göre değişir. genellikle soru kısımları daha tafsilatlı olup her şey anla- tıldıktan sonra “olur mu?” diye sorulur. cevapların uzun ve kısa- lığı şeyhülislamdan şeyhülislama değişebilir. mesela ibn kemal kısa cevaplı fetvalarıyla meşhur olmuş- tur. ebussuut’un cevapları ise ibn kemal’in fetvalarıyla karşılaştırıl- dığında hem soru hem de cevap kısımları daha tafsilatlıdır. bu yö- nüyle ebussuut fetvaları sosyal ta- rih araştırmacıları için daha zengin malzemeler içerdiği söylenebilir. incelendi- ebussuut’un fetvaları ğinde fetvaların teorik hukuki spekülasyonların değil toplumun yüzleştiği dinî ve hukuki aktüel gerçekliğe tekabül eden olguların çözümlenmesi olarak karşımı- za çıktığı görülür. gerek yönetici olsun gerekse sıradan bir tebaa olsun yaptıkları veya yapacakları neredeyse her türlü önemli iş ve işlemlerde fetva alma ihtiyacı duy- muşlar ve zamanın müftüsü yani şeyhülislama müracaat ederek şeyhülislam ebussuut efendi ise, sorulan dinî sorulara müftüler tarafından verilen cevaptır. fıkhi bir meselenin hükmünü fetvaya yetkili kişilerden sormaya “istifta” (sual), fetvayı isteyene “müstefti” (sail), böyle bir meselenin hükmü- nü sözlü veya yazılı olarak açıkla- maya “ifta”, verdiği fetva ile hükmü açıklayana da “müfti” denir. müftüye sorulan sorular sözlü veya yazılı olabilir. yazılı sorulan sorulara müftü yazılı cevap verir. yazılı fetvalarda genellikle başta besmele ve hamdele ile başlanır ve cevabın sonunda, “allahü a’lem ve 70 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n v e h a y a t sabir ve şükür nagihan aydin | kırklareli lüleburgaz kur’an kursu öğretici c anlı olarak dünya- ya gelen her nefis için kum saati ter- sine çevrilmiş, geri sayım başlamıştır artık. toprağa atılan bir tohumun canlılık seyri yeryüzüne çıkana kadar belli olmasa da varoluş sü- recinin başladığı ve toprağı yarıp çıkması gerektiği bilinir. bir kele- beğin kimselerin içeride neler olup bittiğini hiçbir zaman bilemeyeceği kozasından rengârenk boyalar- la boyanıp çıktığında kanatlanıp uçmasındaki sistemi gözlemleriz. gördükçe zenginleşir miyiz yoksa göremediklerimiz mi bizi daha bil- ge kılar bilinmez. ağaçların toprak ve su ile büyümesi, yapraklarının güneşe çanak tutması oluşum ve gelişim sürecinin sadece görünen bir parçasıdır. her fotosentezin ne için, kim için olduğu gerçeğini an- lamak ve tefekkür etmek ise insan-ı kâmile düşer. “şüphesiz allah, taneyi ve çekir- deği yarıp filizlendirendir. ölüden diriyi çıkarır. diriden de ölüyü çıkarandır. işte budur allah! peki (o’ndan) nasıl çevriliyorsunuz?” (en’am, 6/95.) gece ile gündüz arasındaki den- geyi sağlayan dönence, bir savaş gibi görünse de insan için hepsin- de ayrı hikmetler vardır. bize göre karanlık hep erken gelir. belki de ömrümüzün üçte ikisi gecedir. hem en koyu rengini de tanırız gecenin. güneşin o ilk ışıkları tan yerini kızıllığa boyadığında ise en naçar hâlde beklemelerimiz de ge- cenin karanlığıyla birlikte o ışıkla- ra teslim olup gider. bunu her gün yaşarız da gündüzü kovalayan gece bir öncekinden hep farklıdır. oysa alınacak ders bellidir. “ne güneş aya erişip yetişebilir, ne de gece gündüzü geçebilir. her biri bir yörünge de yüzmektedir.” (ya- sin, 36/40.) diğer canlılardan birçok farklı özel- lik ve donanımlarda yaratılan in- sanda varoluş serüveni içindekiler arasındaki yerini alır. akıl, insanı diğer canlılardan ayıran en önemli nimettir. göze ışık, kulağa ses dal- gası, buruna koku nispetindedir. bu ise insanın dünya ve ahiret denge- sini sağlamada yegâne kılavuzudur. cümle âlemi mükemmel bir düzen ve ihtişamda yaratan rabbimiz, zerreden kürreye her yaratılanı in- sanın hizmetine sunmaktadır. ahsen-i takvim olarak yaratılan insanın bu kıvamda kalabilmesi ve kul olabilmesindeki bir sırda iman nimetidir. iman edip de salih amel işleyen insanların bulundukları hâli koruyacakları müjdesini de rabbimiz tin suresinde bizlere bil- dirir. peygamber efendimiz (s.a.s.) hadis-i şeriflerinde; iman iki kısım- dır, yarısı “sabır’’ yarısı ‘’şükür”dür buyurur. mevsimleri andıran bir yapısı var- dır insan hayatının. aynı renk ve yoğunlukta asla sürmez. daha türlü renkteki çiçeklerini seyre doyamadan elimizden kayıp gider ilkbahar. sonbahar, düşen her bir yaprağın ömrümüzde daima bir yenilik ve gelişimin olacağının ve her başlangıcın bir sona gittiğinin kanıtıdır âdeta. işte, insanın bu 72 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

d i n v e h a y a t gönülleri dağlayan bir yaradir kerbela betül erbaş | ankara yenimahalle kur’an kursu öğreticisi “cebrail, var haber ver sultan-ı enbiya’ya düştü hüseyin atından, sahra-yı kerbela’ya” kazım paşa t arih, destanlar ka- dar gönüllere düşen ağıtları da yazar. bu yüzden kalemin de zorlandığı zaman- lar olur. acının, hüznün, gözyaşının tarifini yüklenemez bazen kelime- ler. hele ki, akla zarar, kalbe ziyan bir vahşetse ömrünüze ulaşan… hele ki, ehlibeyt’in masum, terte- miz isimleriyse bahsedeceğiniz… gönle ulaşmış ortak bir ağıtı sa- tırlara sermek kolay mı sanırsınız? “hüseyin bendendir, ben de hüse- yin’denim. allah’ı seven hüseyin’i sever.” diyen rasulün, o masum kuzusuna reva görülen vahşeti an- latmak hiç de kolay değil. hem sarf edilmiş hangi cümle ehlibeyt’in nazlı çiçeğine reva görülen bu zul- mü anlatabilir? hangi söz, “hasan ve hüseyin benim dünyada kokla- dığım iki reyhanımdır.” diyen rah- met elçisi bir dedenin torununa saplanan 33 ok, 34 kılıç darbesini izah edebilir? hangi vicdan, pey- gamber tarafından öpüp koklanan bir başı gövdesinden ayırabilir? evet, muharrem’in 10’unda, hicre- tin 61. yılında meydana gelen bu elim olay üzerinden tam 1337 yıl geçti. onca zamana rağmen, gö- 74 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g e z i - y o r u m ali aygün senegal notlari dakar t eslimiyetin ve pay- laşmanın zirvesini teşkil eden kurban; akrabaları, dostları ve komşuları bir- birine yaklaştırdığı gibi afrika’dan asya’ya, uzak doğu’dan güney amerika’ya, gazze’den arakan’a, bosna hersek’ten haiti’ye, iz- mir’den hakkari’ye kadar geniş bir coğrafyada adını bile duymadığı- mız ülkelerdeki hiç görmediğimiz, tanımadığımız kardeşlerimizi ve yeryüzündeki bütün müminleri birbirine yakınlaştırmaktadır. türkiye diyanet vakfı, 1993’ten beri diyanet işleri başkanlığı ile vekâleten kurban organizasyonu gerçekleştirmektedir. hayırsever milletimiz 2017’de 257.789 hisse kurbanı vakfımıza emanet etti. bu sene 326 gönüllü, kurban çalışma- larını yerinde izlemek, koordine etmek için 139 ülkeye gitti ve bu- ralardaki çalışmalara bizzat şahit- lik etti. yurt dışında 139 ülkenin 450 farklı yerinde kurban kesimi yaparak ihtiyaç sahiplerine ulaştır- dı. milletimizin emanetlerini maz- lum ve mağdur coğrafyalardaki kardeşlerimize ulaştırarak bayram sevinçlerine ortak oldu. biz de kurban çalışmalarını koordi- ne etmek amacıyla ortak medeni- yetimizin sembol coğrafyalarından, batı afrika’nın en batı ucuna, sene- gal’e gittik. ekibimizde kimler yok- tu ki: türkiye diyanet vakfı’ndan vugar akifoğlu, türkiye diyanet vakfı’nın haiti’de yaptırdığı bouk- man buhara camii’nin mimarı mehmet tartık, ahmet hamdi ak- seki camii yöneticisi sinan inanlı, taşova vaizi turan ali durupınar… afrika denince aklımıza hemen açlık, sefalet, kargaşa, iç savaş gibi olumsuzluklar geliyor, ancak bunların çoğu senegal için geçerli değil. çünkü yoksulluğa ve açlığa rağmen insanların mutlu bir şe- kilde yaşamlarını sürdürdükleri farklı bir ülke senegal. 196 bin ki- lometrekare toprağı, 15 milyonluk nüfusuyla senegal, afrika’nın ba- 76 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi

g e z i - y o r u m gösteriyor. dakar’daki ilk büyükel- çimiz 1963-65 yılları arasında görev yapmış abdülahat birden’den gü- nümüze kadar dakar’daki türkiye cumhuriyeti büyükelçiliği aralık- sız faaliyet göstermekte. dakar’ın fann residence semtinde bulunan büyükelçiliğimizin bünyesinde as- kerî ataşelik ve ticaret müşavirliği de görev yapıyor. büyükelçiliğimiz aynı zamanda gine bissau ve yeşil burun adaları’na akredite. goree adası senegal’in başkenti dakar’a 2 kilo- metre uzaklıktaki goree adası’na turistler, batı afrika’dan amerika ve avrupa’ya yapılan köle ticareti döneminin dehşetini gözler önüne serdiği için yoğun ilgi gösteriyor. yüzyıllar boyunca sırasıyla porte- kiz, hollanda, ingiltere ve fran- sa'nın sömürgecilik faaliyetlerine sahne olan senegal'de, köle tica- retinin ilk başlangıcı xvi. yüzyılın ortalarına dayanıyor. senegal'in başkenti dakar'a 2 kilo- metre uzaklıkta bulunan ve "utanç adası" olarak da bilinen goree adası, avrupa ve abd'ye köle ola- rak satılan milyonlarca afrikalının yaşadığı trajediyi, bugün turizm ve sanatla dünyaya haykırıyor. goree adası köle evi köle evi, 1776’da inşa edilmiş. asırlar boyunca burada köleler insanlık dışı muamelelere tabi tutulmuş, insanlar hijyenin dahi olmadığı böyle bir ortamda hun- harca eziyet görmüş. köle tüccar- ları yüzyıllarca bu adayı dağıtım merkezi olarak kullanmışlar. bu bölgeye, bu evde olanlardan do- layı daha sonra “utanç adası” adı verilmiş. adadaki evlerin bir kıs- mı kırmızı, bir kısmı sarı, bir kıs- mı taş... kırmızılar fransızların, taş olanlar ingilizlerin, sarılar ise hollandalıların evleriymiş ve bu evler çoğunlukla köle tacirleri ta- rafından kullanılmış. köle evi’nde üç ay kadar bir süre direnci kırı- lan siyahlar evin okyanusa açılan dar kapısından geçirilerek kibrit çöpü gibi istiflenecekleri gemilere bindirilip avrupa’ya ve amerika’ya satılmaya götürülürlermiş. fran- sızların “dönüşü olmayan yol” adı- nı verdikleri kapıdan geçeni bir daha gören olmazmış. kaçmaya çalışan okyanusta köpekbalıkları- na yem olurmuş. söylenti odur ki köpekbalıkları xvi. yüzyılda edin- dikleri bu refleksi ve bölgeye olan ilgilerini yitirmemişler. hollandalı ve portekizli zalim köle tüccarla- rından sonra senegal’in ensesi- ne binen fransızlar, sömürgeci- 78 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi diyanetdergisi

k i t a p l i k eser cibril hadisinin isnat ve metin tetkiki ile birlikte onun islam düşüncesine etkilerini tespit etmeyi amaçlayan bir çalışma. dolayısıyla öncelikli olarak cibril hadisinin bütün tariklerinin tespit edilmesine gayret edilmiş. cibril hadisi ve islam düşüncesine yansimalari sema bayar ç ukurova üniversitesi ilahiyat fakül- tesi öğretim görevlisi doç. dr. be- kir tatlı hadis ilmi üzerine pek çok çalışmalarda bulunmuş bir akade- misyen. “cibril hadisi ve islam dü- şüncesine yansımaları” adlı doktora tezi de 2015 yılında türkiye diyanet vakfı yayınları tarafından okurlarla buluşturuldu. eser cibril hadisinin isnat ve metin tetkiki ile birlikte onun islam düşün- cesine etkilerini tespit etmeyi amaçla- yan bir çalışma. dolayısıyla öncelikli olarak cibril hadisinin bütün tarikle- rinin tespit edilmesine gayret edilmiş. eserin son bölümünde ayrıca çalışma- da ismi geçen ravilere tek tek yer ve- rilmiş. kitap giriş kısmının haricinde üç ana bölümden oluşuyor. giriş, cib- ril hadisi ile ne kastedildiğinin ve bu hadiste anlatılan olayın hangi zaman diliminde meydana geldiğinin kısaca anlatıldığı bir bölümdür. birinci bölümde, cibril ve görevi hak- kında genel bilgiler verilmiş, kur'an-ı kerim'de ve hadislerde cibril için kul- lanılan diğer isimlere/sıfatlara değinilmiş, vahyin geliş şekilleri üzerinde durulmuş ve cibril hadisini yakından ilgilendirdiği düşünülen "meleğin temes- sülü" yani insan şekline girişi konusu ayrıntılı olarak ele alınmış. bu bölümde son olarak vahiy meleği ol- ması hasebiyle sürekli irtibat kurulan cibril-sünnet ilişkisine de yer verilmiş. ikinci bölümde cibril hadisinin tarikleri hadis tek- niği dâhilinde ele alınır. bu bölüm okuma, kıyasla- ma ve tasnif kolaylığı sağlaması açısından "buhari öncesi" ve "buhari sonrası" diye ikiye ayrılarak incelenmiş. burada önce hadis metinleri verilmiş, sonra da isnat ve metin değerlendirmeleri yapılmış. isnat tahlilleri yapılırken konunun akıcılığını boza- cak her türlü ayrıntıdan kaçınılmış, ravilerin hayat- ları hakkında uzun bilgi verilmemiş, kısaca bir de- ğerlendirme yapıldıktan sonra konuyla ilgili uzun malumat bu çalışmanın en sonuna havale edilmiş. üçüncü bölümde ise, cibril hadisi- nin islam düşüncesine yansımala- rının tespit edilmesine çalışılmıştır. bu yapılırken önce hadis konularına göre tahlil edilmiş, daha sonra ise bu konularla ilgili islam âlimlerinin değerlendirmelerine yer verilmiştir. iman, islam ve ihsan kavramlarının müşahhas bir hüviyet kazandığı hadis, ilk zamanlardan beri son derece yay- gın bir şekilde nakledilmektedir. buna paralel olarak hadisin sonraki âlimler tarafından sıhhati konusunda en ufak bir şüphe duyulmadan kabulle kar- şılandığını görmekteyiz. ulemanın onunla ilgili kanaati öylesine müspet- tir ki, ihtiva ettiği konularla her fırsat- ta istidlal ederken herhangi bir şekilde isnat tahliline bile gerek duymamışlardır. cibril ha- disinin ihtiva ettiği konulardan belki de en dikkat çekeni kader meselesidir. üçüncü bölümün alt baş- lıklarından “kader hakkında yapılan değerlendir- meler” pek çok müfessir fakih ve mezhep imamının konuya yaklaşımına değinmektedir. mezkûr eser, konu üzerinde ayrıntılı bir değerlen- dirmenin yapıldığı sonuç bölümü ardından hadisin hemen hemen bütün tariklerinde adı geçen raviler hakkında bilgi verilmesiyle son bulur. 80 diyanet aylik dergi ekim 2017 diyanetdergisi